Uit het leven gegrepen?
Hoofdrolspeler Stasi-film is zelfverklaard Stasi-slachtoffer

De met een Oscar bekroonde Stasi-film ‘Das Leben der Anderen’ toont de methodes waarmee de Oost-Duitse veiligheidsdienst greep op de bevolking probeerde te houden. De oren en ogen van de spionagedienst reikten via ‘inofficiële medewerkers’ (de IM's) tot in ieders vrienden- en familiekring. De film laat zien dat zelfs echtgenoten elkaar in dienst van de Stasi – afkorting van Staatssicherheitsdienst – beloerden en bedrogen.

Het levensverhaal van steracteur Ulrich Mühe, die in 'Das Leben der Anderen schittert in de rol van sympathieke Stasi-spion, komt deels overeen met het sterk geromantiseerde verhaal uit de film. Toen Mühe zelf in Oost-Duitsland leefde, was hij getrouwd met de populaire actrice Jenny Gröllmann. Zij zou sinds 1979 als IM voor de Stasi hebben gewerkt en ook haar echtgenoot hebben bespioneerd. Dat beweerde Mühe vorig jaar althans in het boek dat de film begeleidt. Hij baseerde zijn beschuldigingen op het dossier dat de Stasi over zijn Gröllmann bijhield onder haar codenaam ‘Jeanne’.

Verdenking

Gröllmann ontkende echter alle betrokkenheid bij spionagepraktijken. De actrice spande na publicatie van het boek een rechtszaak aan tegen Mühe, van wie ze sinds 1990 was gescheiden. Met succes: de rechter in Berlijn verbood Mühe zijn ex-vrouw als IM te betitelen, omdat het om een verdenking ging, die dus niet als onomstotelijk feit in de openbaarheid gebracht mocht worden. Over de inhoud van de zaak zei de rechter niets.

Kort na deze uitspraak overleed Gröllmann aan kanker. Haar weduwnaar Claus Pfeiffer zette daarop de strijd om haar eer en goede naam voort. Hij procedeerde in november 2006 tegen de uitgeverij van het boek, waarin Mühe zijn omstreden uitspraak deed. De uitgever verweerde zich met een verklaring van twee Stasi-specialisten van de Freie Universität Berlijn dat Gröllmanns IM-dossier geen vervalsing was. Omdat zij evenwel niets konden zeggen over het waarheidsgehalte van het dossier zelf, moest de gewraakte passage bij gebrek aan bewijs toch uit het boek worden geschrapt.

Vervalst

De twijfel over de echtheid van Gröllmanns dossier is na de rechterlijke uitspraken alleen maar gegroeid. Onderzoek wees uit dat enkele in het dossier genoemde ontmoetingen tussen Gröllmann en haar verantwoordelijke Stasi-officier onmogelijk kunnen hebben plaatsgehad. In zeker vijf gevallen stond ze, op het moment dat ze volgens het dossier in een geheime ‘conspiratieve woning’ informatie doorspeelde, in werkelijkheid op de planken van het Maxim-Gorki-Theater.

Bovendien verklaarde een West-Duitse correspondent, over wie IM ‘Jeanne’ zou hebben bericht, dat hij nooit contact met Gröllmann heeft gehad. Het beste bewijs dat Mühe het bij het verkeerde eind had, leverde de verantwoordelijke officier van de veiligheidsdienst. Deze Helmut Menge bevestigde vorig jaar dat hij de contacten met Gröllmann destijds had verzonnen om aan het quotum te voldoen voor het aantal door hem te begeleiden IM's.

De twee historici die voor de rechtbank voor de authenticiteit instonden, kregen hierop van verschillende media het verwijt dat zij het dossier niet aan de realiteit hebben getoetst. Het dagblad Der Tagesspiegel sprak schamper van historici die de archieven uitstekend kennen, maar de wereld veel minder goed.

Vertrouwen

De vraag is nu: moet een voormalig Stasi-officier op zijn woord geloofd worden? De experts van de Freie Universität vertrouwen Menge in elk geval niet, evenmin als de Birthler-Behörde, de nationale instantie die de Stasi-archieven beheert. Maar ook zij zijn niet neutraal; de beide historici handelden immers in opdracht van één van de betrokken partijen. De Birthler-Behörde heeft op haar beurt een niet te onderschatten probleem indien Menge de waarheid spreekt. Dan dringt zich namelijk de vraag op hoe betrouwbaar de andere Stasi-dossiers zijn. Het is dan niet ondenkbaar dat er vaker IM-dossiers gefingeerd werden, zodat de echtheid van álle dossiers – en de betrokkenheid van de bijbehorende informanten – in twijfel moet worden getrokken.

In het omstreden IM-dossier van 'Jeanne' staat overigens niets dat wijst op de vermeende spionage van Mühe. De filmster heeft de strijd inmiddels opgegeven. Afgelopen januari verklaarde hij voortaan over de zaak te zullen zwijgen. Net als zijn personage in ‘Das Leben der Anderen’.

Hidde van der Wall is historicus en won onlangs de Volkskrant/DIA-scriptieprijs.