Inkijk in andermans leven
'Das Leben der Anderen': de Stasi verfilmd

"De Stasi leeft”, schreef Der Tagesspiegel een week geleden. Precies op het moment dat de eerste grote speelfilm over de beruchte Staatssicherheit, de geheime dienst van de DDR, in de Duitse bioscopen komt, vindt bij publieke evenementen een wederopstanding van de Stasi plaats. "Wij zijn geen daders, maar slachtoffers van de geschiedenis”, roepen verongelijkte oud-medewerkers van het Ministerium für Staatssicherheit (MfS) zestien jaar na de Duitse eenwording.

Woedend

De renaissance van de geheime dienst van opperspion Erich Mielke is een ironie van de geschiedenis. Dat het thema Staatssicherheit nog steeds gevoelig ligt, blijkt uit de reacties op 'Das Leben der Anderen'. Het debuut van de West-Duitse regisseur Florian Henckel von Donnersmarck dwingt Oost- en West-Duitsers tot introspectie. Tijdens een discussie over diens film in de Berlijnse Akademie der Künste bekende een Oost-Duitse vrouw onlangs dat ze van de dictatuur niks had meegemaakt: "Ik had een heerlijke jeugd en een fijn leven”, zei ze. "Heb je dan veertig jaar geslapen”, riep een andere Oost-Duitser woedend uit de bomvolle zaal.

Tot nog toe was de donkere kant van de ondergegane DDR voornamelijk het domein van de literatuur, het thema Stasi was nog niet rijp voor het witte doek. De Duitse filmwereld hield zich in eerste plaats bezig met 'Ostalgie-komedies' als 'Sonnenallee', 'Goodbye Lenin' en 'NVA'. Op televisie waren de laatste jaren vooral de zogenoemde 'Ostalgie-shows' populair. In deze nostalgische series over de DDR toonde de Oost-Duitse schaatsster Kati Witt trots haar blauwe FDJ-uniform. Tegenwoordig is het zover gekomen dat Mielkes meesterspion Markus Wolf in kookshows optreedt.

Begeerd

'Das Leben der Anderen' geeft een indringende impressie van het leven midden jaren tachtig in de DDR en de allesomvattende werkwijze van de Oost-Duitse spionagedienst, die zo’n 91.000 medewerkers en 180.000 Inoffizielle Mitarbeiter had. De hoofdrolspelers in de film laten op overtuigende wijze zien hoe vergaand de Staatssicherheit in ‘het leven van anderen’ is binnengedrongen.

Sommige Duitse critici vinden de film echter te theatraal en menen dat de werkelijkheid nog bedrukkender was. De Oost-Duitse schrijver Lutz Rathenow noemde de speelfilm "een sprookje”. Anderen, zoals de bekende DDR-dissident en zanger Wolf Biermann, bekenden onder de indruk te zijn van de authenticiteit van de thriller. Als iemand de slagkracht van de Stasi - 'het schild en zwaard' van de SED - kan beoordelen, dan is het Biermann wel. Hem werd na een concert in Keulen in 1976 zijn Oost-Duitse burgerschap ontnomen, ook moest hij ondervinden hoe de Stasi zijn vriend en collega-dissident Jürgen Fuchs negen maanden in de beruchte gevangenis Berlin-Hohenschönhausen opsloot. Het gerucht dat Fuchs in 1999 overleed aan leukemie, veroorzaakt door opzettelijke bestraling in de Stasicel, is na zijn dood hardnekkig blijven rondzingen.

Tegenwoordig proberen voormalige werknemers van de Staatssicherheit - door de Berliner Zeitung getypeerd als een “bejaardenvereniging” - hun zelfbeeld te redden door de rollen om te keren. De Stasi-officieren eisen rehabilitatie en roepen dat hun vroegere slachtoffers hen in diskrediet brengen. Ongeloofwaardig? Dat zeggen sommige filmrecensenten ook over 'Das Leben der Anderen'. In elk geval is het Stasi-drama genomineerd voor de Duitse filmprijs 2006.

Rob Savelberg is historicus en freelance journalist in Berlijn.