East Side Gallery in Berlijn bestaat 35 jaar

Toeristen blijven er graag stilstaan voor een foto: de grijze Trabant die door een lichtblauwe muur breekt en de socialistische broederkus van DDR-leider Erich Honecker en Sovjet-politicus Leonid Brezjnev, die zijn geschilderd op het langste overblijfsel van de Berlijnse Muur. Het zijn misschien wel de meest bekende schilderingen van de East Side Gallery, de 1316 meter lange openluchtgalerie die grofweg loopt van het Ostbahnhof tot de Oberbaumbrücke.

Dit jaar bestaat die East Side Gallery, die parallel loopt aan de rivier de Spree, 35 jaar. Op 28 september 1990 werd het kunstproject officieel geopend. Al gelijk na de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 kwamen kunstenaars met het idee om stukken ervan te beschilderen. In samenspraak met de DDR-ministerraad werd het stuk muur in de Mühlenstraße aangewezen als plek waar de creatievelingen hun gang konden gaan. Uiteindelijk werkten 118 kunstenaars uit 21 verschillende landen eraan mee.

Een jaar na de opening, in november 1991, stelde Berlijn dit stuk muur in stadsdeel Friedrichshain al onder Denkmalschutz, waarmee het een beschermd monument werd. En dat was nodig, vertelt Anna von Arnim-Rosenthal, die sinds 2018 bij de Stiftung Berliner Mauer werkt als hoofd van de East Side Gallery. “Van begin af aan was het een uitdaging om de muur en de schilderingen te behouden”, zegt ze. “Vrij snel begon de verf af te bladderen en ontstonden er gaten in het poreuze beton. Ook kreeg het te maken met vandalisme, zoals graffiti.” Dat is sindsdien niet veranderd; in 2021 bekladden Feyenoordsupporters een deel van de Muur, in aanloop naar een voetbalwedstrijd tegen Union Berlin.

Lege vlakken

Meermaals is besloten om de Muur en de schilderingen te restaureren. Lange tijd waren de deelstaat Berlijn en het stadsdeel Friedrichshain-Kreuzberg daarvoor verantwoordelijk, sinds 2018 beheert de Stiftung Berliner Mauer de East Side Gallery. In de jaren negentig werkten de kunstenaars hun werken al bij en in 2000 en in de jaren 2008-2009 vonden grootschalige renovaties plaats. “In 2008 verkeerden de muurschilderingen in zo’n desolate toestand dat ze eigenlijk niet meer waren te redden”, vertelt Von Arnim-Rosenthal.

Het enige werk dat nog stamt uit 1990 en onveranderd is gebleven, is 'Hands' van Margaret Hunter en Peter Russell. “Alle andere werken moesten in het geheel of deels verwijderd worden. Vervolgens is het beton gerepareerd en werd er een antigraffitilaag aangebracht. Uiteindelijk maakten de kunstenaars hun originele werken na. Omdat de East Side Gallery een monumentenstatus heeft, mochten ze geen wijzigingen aanbrengen aan de kunst.” Toch veranderden sommige kunstenaars hun werken een beetje, waardoor de ruim honderd schilderingen niet allemaal identiek zijn aan die van begin jaren negentig.

Ook was er een handjevol kunstenaars dat niet meewerkte aan de renovatie in 2009, die ruim twee miljoen euro kostte. Sommigen vonden het niet passend om hun werk te reproduceren, omdat ze dat als een tijdgebonden reactie zagen op de politieke situatie na de val van de Muur. Anderen zagen het verwijderen van hun werk als schending van hun auteursrecht. Von Arnim-Rosenthal: “Daardoor zijn nu een paar vlakken leeg.”

Die delen blijven ook leeg, stelt Von Arnim-Rosenthal. “Hoewel veel kunstenaars wel een werk willen aanbrengen, is dat niet toegestaan, wederom door die beschermde status. Er zijn ook toeristen die vragen: ‘waar zijn de kwasten, waar op de muur mag ik schilderen?’” 

Er komen volgens Von Arnim-Rosenthal veel mensen op bezienswaardigheden af waarvan ze weinig voorkennis hebben. “Ze weten bijvoorbeeld niet welke kant Oost- of West-Berlijn was, hebben geen idee dat dit een origineel stuk van de Muur is en zijn ook niet bekend met de Todesstreifen die hierachter lag." (De 'Todesstreifen' is een strook direct achter de Muur die in de DDR vanuit wachttorens streng werd bewaakt en onder schot werd gehouden, om een vlucht naar het Westen onmogelijk te maken - red.). Dat ze dat niet weten is niet erg, zegt Von Arnim-Rosenthal, "dit monument legt zichzelf niet uit.” Daarom doet de stichting ter plekke aan educatief werk, worden er workshops aangeboden en staat er halverwege een permanente buitententoonstelling over de geschiedenis van de Berlijnse Muur.

Mensenrechten en vrede

Het gebrek aan historisch besef bij een deel van de bezoekers ziet Von Arnim-Rosenthal niet als een probleem. “Daar liggen juist kansen. Als mensen hier komen en zich afvragen wat hier heeft plaatsgevonden en vervolgens in die geschiedenis duiken, hebben wij al veel bereikt. Het is ook onze uitdaging om te zorgen dat de historische waarde en de kunstwaarde in balans blijven, het is zowel een monument als een kunstlocatie.”

Met verschillende lezingen, workshops en discussies stond de Stiftung Berliner Mauer de afgelopen week uitgebreid stil bij het 35-jarig jubileum van de East Side Gallery. Op de website is ook een online tentoonstelling over alle kunstwerken. Een van de vragen die bij het jubileum centraal staat: gaat de openluchtgalerie nog 35 jaar mee? Von Arnim-Rosenthal denkt van wel. “Daar ga ik vanuit, het is onze taak om het voor de lange termijn te behouden. Al denk ik niet dat het voor eeuwig kan bestaan: het staat buiten en is vrij toegankelijk. Het wordt aangetast door de weersomstandigheden en de mensen die er langslopen. Maar het is van groot belang dat de East Side Gallery er staat, hij wordt eigenlijk steeds belangrijker. De schilderingen staan voor mensenrechten, democratie, vrijheid, vrede: waarden die op sommige plekken in de wereld nog steeds onder druk staan.”