Bondsdag onderzoekt vergeten kinderleed
Getraumatiseerde tehuiskinderen vechten voor erkenning

Ze moesten naakt appèl staan, koude douches nemen, vernederende inspecties op luizen en geslachtsziektes ondergaan, dwangarbeid verrichten of gedwongen medicatie nemen. Ook eenzame opsluiting en stokslagen waren aan de orde van de dag.

De verhalen van de inmiddels veertig tot zestigjarige voormalige Duitse tehuiskinderen doen soms meer denken aan de wreedheden in concentratiekampen dan aan de tijden van het Wirtschaftswunder, de eerste maanlanding of de studentenrevolte.

Dwangarbeid

Na jaren van stilzwijgen strijden velen van hen nu voor erkenning van dat leed en eisen therapeutische hulp en schadevergoeding. Begin dit jaar besloot de Bondsdag dat er Ronde-Tafel-gesprekken moesten komen met alle betrokken partijen. Deze onderzoekscommissie moet de juridische en historische verantwoordelijkheid achterhalen. Komende week komt de Ronde Tafel voor de derde keer bijeen.

Lange tijd bleven de misstanden in de tehuizen onderlicht. Los van psychische verdringingsmechanismen was het vooral in de jaren vijftig en zestig een enorm stigma om een 'tehuiskind' te zijn.

Het gezin gold als hoeksteen van de samenleving. Maar met name in de periode van wederopbouw was dit ideaal meer wens dan werkelijkheid. De Tweede Wereldoorlog had maar weinig Duitse gezinnen intact gelaten. Achtergebleven moeders moesten werken, kregen een nieuwe partner of konden hun kinderen niet aan.

"Mijn moeder was alleenslaand," aldus voormalig tehuisbewoner Dietmar Krone. Hij is één van de vele tehuiskinderen die in december 2006 hun verhaal deden in de Bondsdag. Vanaf zijn veertiende stond Krone onder ambtelijk toezicht wegens 'dreigende zedenverwildering'. Hij had halflang haar en hield van Rock 'n' Roll.

Sociale controle

Krone’s verhaal getuigt van de enorme sociale controle tijdens de eerste naoorlogse decennia. Samen met de verregaande bevoegdheden van de jeugdzorg maakte deze het mogelijk dat tussen 1945 en 1975 rond 800 duizend kinderen in tehuizen belandden, zelfs als hun ouders nog leefden.

Dit was in die jaren niet een specifiek Duits probleem. Zo was het Peter Mullans film 'The Magdalene Sisters' (2002) over de wrede opvoedingsmethoden in Ierse katholieke weeshuizen, die ook het Duitse kinderleed weer oprakelde. Naar aanleiding van de vele emotionele reacties van betrokkenen op zijn recensie van deze film, schreef Spiegel-verslaggever Peter Wensierski zijn boek ‘Schläge im Namen des Herrn – Die verdrängte Geschichte der Heimkinder in der Bundesrepublik’.

Wensierski’s boek brak het jarenlange stilzwijgen over de systematische wreedheden in Duitse kindertehuizen. Hier verziekte de nasleep van het nationaal-socialisme het pedagogisch klimaat. Sommige Duitse tehuizen waren zelfs betrokken bij de moord op gehandicapten en legden hiervoor na de oorlog volgens Wensierski veelal geen rekenschap af.

De boektitel ‘Slaag in naam van de Heer’ is wel enigszins misleidend. Al waren veel tehuizen in kerkelijke hand, geweld tegen kinderen was destijds niet alleen voorbehouden aan religieuze kringen.

'Oliver Twist-verhalen'

Michael-Peter Schiltsky is een van Wensierski’s vele interviewpartners, die gaandeweg aan zijn eigen geheugen ging twijfelen. Zijn omgeving reageerde vrijwel altijd met ongeloof op "die Oliver Twist-verhalen" uit zijn jeugd.

Geen wonder, want in de Duitse jeugdzorg is sinds eind jaren zestig veel veranderd. Zo is de jeugdzorg geprofessionaliseerd en onder centraal toezicht komen te staan. De huidige tehuizen hebben vrijwel niets meer te maken met de instellingen van toen.

Dat maakt ook de strijd van oud-pupillen om gerechtigheid tot een lastige en omstreden zaak. Zo eist de belangenorganisatie Verein Ehemaliger Heimkinder (VEH) schadevergoeding en pensioenen voor de dwangarbeid van toen.

Maar de toenmalige misstanden zijn niet duidelijk tot één oorzaak of systeem te herleiden, zoals in de DDR of in het katholieke Ierland. Er is een miljardenclaim, maar wie voor de kosten van genoegdoening moet opdraaien, is onduidelijk. De daders van toen liggen inmiddels op het kerkhof.

Vertegenwoordigers van regering en kerken bieden weliswaar hun excuses aan, maar op schadeclaims reageert men vooralsnog terughoudend. Eerst moet de onderzoekscommissie alle bewaard gebleven archieven uit die tijd boven tafel krijgen. Tot nu toe hing het vaak van de welwillendheid van de instanties af of tehuiskinderen inzage kregen in hun archieven.

Doofpot

Voor de VEH gaat het werk van de onderzoekscommissie niet ver genoeg. Zo mogen de advocaten van de voormalige tehuiskinderen niet bij de onderzoekscommissie aanschuiven. Ook heeft de belangenvereniging kritiek op de samenstelling van deze Ronde Tafel, waarin ook jeugdzorgorganisaties zitting hebben. Die organisaties hebben er volgens de VEH belang bij om de zaak in de doofpot te stoppen.

Tijdens Pinksteren besloot de ledenvergadering van de VEH tot een claim van meer dan 25 miljard euro als schadeloosstelling. De vereniging laat haar spierballen rollen, zo vlak voor een nieuwe zitting van de Ronde Tafel deze week, concludeert de Duitse krant Der Tagesspiegel.  

Het eindverslag van de commissie moet in 2010 verschijnen. Maar ongeacht de uitkomst en consequenties, de voormalige tehuiskinderen zullen hiermee niet hun gestolen jeugd terug krijgen.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb

Zie ook:

Peter Wensiersky, 'Schläge im Namen des Herrn. Die verdrängte Geschichte der Heimkinder in der Bundesrepublik', Deutsche Verlaganstalt, München 2006 
Website onderzoekscommissie
Website belangenvereniging VEH

Afbeelding:

Pixelio.de