Das Grüne Band: van DDR-grens naar groene oase

Op deze zonnige dinsdag in augustus is het druk op de Brocken: de hoogste berg van Noord-Duitsland. Veel dagjesmensen zijn met de oude stoomtrein de berg op gekomen, anderen bestijgen hem vanuit de omringende dorpjes te voet. Er worden ijsjes en broodjes worst verkocht en biertjes getapt. Dat was voor 1989 wel anders: de Brocken lag in het communistische Oost-Duitsland en was voor burgers verboden terrein. De berg torent uit boven een glooiend groene Harz, waar van alles in bloei staat. Het is moeilijk voor te stellen dat dit landschap jarenlang gedeeld werd door een harde grens. 

Nadat Duitsland in 1945 de Tweede Wereldoorlog had verloren, werd het land door de geallieerde machten opgesplitst. Berucht werd vooral de metershoge betonnen muur in Berlijn, maar ook buiten de hoofdstad was de grens tussen de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) en de Duitse Democratische Republiek (DDR) een nauwelijks te overwinnen barrière. Dwars door het landschap zette het DDR-regime hekken van prikkeldraad op de 1400 kilometer lange grens. Er verrezen 850 wachttorens en meer dan een miljoen landmijnen gingen de grond in. In totaal moesten 50.000 DDR-soldaten de grens met hun leven bewaken. 

Herten keerden om

De plotselinge deling had een enorme uitwerking op de natuur. Vooral het leefgebied van grotere zoogdieren werd ernstig verstoord. Onderzoek wees uit dat een groot deel van de edelherten een aantal jaren na het verdwijnen van de grens nog steeds omdraaide op de plek waar destijds het prikkeldraad had gestaan, terwijl geen van die herten de grens kon hebben meegemaakt. Maar de grens hielp de natuur ook. Landbouwgrond die in het grensgebied lag, verloor zijn functie en de akkers veranderden in bloeiende, ongemaaide weiden. In de aangrenzende bossen werd nauwelijks nog hout gekapt. In het streng bewaakte niemandsland kon de natuur in veertig jaar tijd uitgroeien tot een weelderige en vooral unieke biotoop voor planten en dieren. 

Direct na de val van de Muur in november 1989 kwamen zowel West- als Oost-Duitse natuurorganisaties in Duitsland overeen dat het voormalige grensgebied vanwege zijn unieke ecosysteem beschermd moest worden. Al in december dat jaar werd ‘das Grüne Band’ geboren. De voormalige Todesstreifen moest vooral een ‘groene strook van vrede’ worden, stelde de voorzitter van Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland (BUND), die de leiding heeft over het natuurproject. 

UNESCO Werelderfgoed

Inmiddels is bekend dat meer dan 1200 zeldzame en bedreigde dier- en plantensoorten voorkomen in de Groene Gordel, die 50 tot 200 meter breed is. Het gaat om grotere dieren zoals de lynx en de wilde kat, maar ook om bloemen zoals arnica en het vrouwenschoentje (een orchidee-soort) en zeldzame insecten zoals de tweevlek libelle, die recent werd gevonden. Ook in de meren en moerassen, die een groot deel uitmaken van de gordel, is veel bijzonders te vinden, zoals de schaarse beekparelmossel.

Momenteel wordt er uitgebreid onderzoek gedaan naar het dna van vliegende insecten in het voormalige grensgebied. De resultaten moeten de unieke biodiversiteit van de Groene Gordel tonen, want de biotoop is begin vorig jaar door Duitsland aangedragen voor de titel Unesco-werelderfgoed. De procedure om opgenomen te worden in de prestigieuze lijst van de Verenigde Naties kan nog vijf jaar duren. De concurrentie is groot. Maar als het lukt krijgt das Grüne Band wel een permanent beschermde status, en daar hoopt Duitsland op. Tekst gaat verder onder de foto

Een voorwaarde is wel dat het gebied al goed beschermd is, en daar is volgens BUND nog werk aan de winkel. Een vijfde van de Groene Gordel is nog niet eens aangewezen als Nationales Naturmonument (NNM). De deelstaten gaan over het beheer van natuurgebieden en Saksen, Nedersaksen en Mecklenburg-Voorpommeren hebben hun deel van de Groene Gordel nog niet overal een NNM-status gegeven. 

Wandelen op de grensweg

Het zou de eerste plek in Duitsland zijn die vanwege haar unieke natuur én historische waarde in de Unesco-lijst wordt opgenomen. Want wie door das Grüne Band wandelt, kan niet om de geschiedenis heen. In het Nationalpark Harz (Saksen-Anhalt) bijvoorbeeld, zijn nog tal van overblijfselen uit de DDR te zien. De zendmast op de Brocken herinnert aan de tijd dat er DDR- en Sovjet-troepen gestationeerd waren. Tijdens de Koude Oorlog stond de berg vol met afluisterinstallaties en zendapparatuur. Ook kun je langs de route nog oude grenspaaltjes vinden, en her en der prikkeldraad met een wachttoren. 

Wie de Brocken af wandelt, kan kiezen voor de Grenzweg. Deze voormalige Kolonnenweg gebruikten de DDR-wachters met hun patrouillewagens om de grens te controleren. Het kilometers lange pad is gemaakt van typische Oost-Duitse ‘Lochplatten’, betonplaten met gaten erin. Uit de holen groeit inmiddels gras en voor wandelaars ligt struikelen bij elke stap op de loer.

Op deze zomerdag kiezen alleen een verdwaalde fietser en mijn zoon en ik voor deze route. De meeste mensen die de berg bestijgen of juist naar beneden wandelen, nemen de Goetheweg of de Heinrich-Heine-Weg. Vernoemd naar de twee grote Duitse schrijvers die de berg allebei ooit beklommen, Goethe zelfs meermaals.

Zeldzame stilte

De Grenzweg voert slingerend door een buitengewoon groen landschap. Van de massale bomensterfte in de Harz is hier weinig te zien. De route voert langs dichte bossen en bloeiende velden. Alle bloemen die op dit moment bloeien zijn roze en paars: de heide, het wilgenroosje, bosbessen en overdadig veel springbalsemien. Dat de natuur hier domineert, is nog steeds goed te merken. De enige geluiden komen van krekels en hommels en de bewoonde wereld lijkt mijlenver. De gedachte aan die vrij rondlopende lynx moet de wandelaar hier maar even wegdrukken.    

Op de hele route vanaf de Brocken naar het plaatsje Braunlage, zo’n 15 kilometer, is de grensweg volkomen verlaten. Pas bijna aan het einde doorkruist een autoweg het serene pad. Twee monumenten herinneren aan de opening van de grens, die hier op 12 november 1989 plaatsvond, drie dagen later dan in Berlijn. 

Na de val van de Muur kon niet worden voorkomen dat de Groene Gordel op sommige plekken werd doorbroken voor de aanleg van wegen en spoorlijnen. Ook behoren bepaalde stukken grond in het voormalige grensgebied nu toe aan particulieren of worden gebruikt als landbouwgrond. BUND zamelt geld in om die delen land waar mogelijk op te kopen, om zo nog meer natuurgebieden aan elkaar te rijgen.

Europese navolging

Naar Duits voorbeeld wordt er sinds 2004 ook gewerkt aan de European Green Belt: een Europese Groene Gordel in het spoor van het IJzeren Gordijn vanaf de Barentszee in het noorden tot aan de Zwarte Zee. Zo wordt de voormalige grens in Europa, waar ideologieën ooit op elkaar botsten, een bloeiend ecologisch netwerk. Een levend herdenkingslandschap om doorheen te kunnen wandelen.