Continuïteiten in de Duitse geschiedenis

“De Duitse geschiedenis werd na de Tweede Wereldoorlog altijd weer in het licht van de gruwelijkheid van het Derde Rijk gezien”, vertelt Frans Willem Lantink telefonisch aan Duitslandweb. Lantink is jurist en historicus aan de Universiteit Utrecht en samen met collega-historicus Jeroen Koch samensteller van de bundel ‘Nederlandse historici over Duitsland.’ “Als je daar anders naar keek, dus bijvoorbeeld naar continuïteiten in de Duitse geschiedenis, werd je algauw als revisionist of nationalistisch gezien.” Je zou zo de verschrikkingen van het Derde Rijk relativeren. “Dat is niet meer zo. Het debat over de Duitse geschiedenis is nu veel minder verkrampt.”

In zijn inleiding in de bundel noemt Lantink een paar voorbeelden van continuïteiten. De Duitse democratische ontwikkeling begon niet in de republiek van Weimar, legt hij uit, maar was al veel eerder ingezet. Vanaf de 18e eeuw en ook in het Keizerrijk waren er al democratische tendensen, zoals de revolutie van 1848 en de invoering van het mannenkiesrecht in 1871 in het hele Duitse rijk. Zulke ontwikkelingen hadden een positieve uitwerking op het denken over democratie. Het Keizerrijk was in zijn tijd bovendien “het meest moderne land ter wereld”, schrijft Lantink, met zijn leidende rol in de tweede industriële revolutie. Ook “de economische potentie en de centrale geopolitieke positie in Europa” zijn constanten gebleven.

Hermann von der Dunk

Het idee voor de bundel ontstond in 2018. Lantink en zijn collega’s wilden een symposium organiseren voor de 90e verjaardag van hun leermeester Hermann von der Dunk. Vlak voor het zover was, overleed de Utrechtse historicus. De geplande bijeenkomst over continuïteit in de Duitse geschiedenis werd een herdenkingssymposium en toen ontstond het idee om van de bijdragen een bundel te maken. Voor het boek is bewust verder gezocht dan de Utrechtse kring, zegt Lantink. Er staan bijdragen in van Nederlandse wetenschappers uit Amsterdam, Rotterdam, Nijmegen, Leiden en Münster. “Het is niet hét boek over de Duitse geschiedenis,” zegt Lantink er nadrukkelijk bij. “Het is een Bestandsaufnahme van het onderzoek in Nederland nu naar de Duitse geschiedenis.”

In de bundel worden ook nieuw ontdekte breuken in de Duitse geschiedenis beschreven. Zo gaat Hanco Jürgens van het Duitsland Instituut in op de crisisjaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw, die met de veranderingen in industrie, economie, cultuur en politieke verhoudingen een belangrijke cesuur vormen. Dat inzicht leidt tot een beter begrip van de gebeurtenissen van 1989-1990, schrijft Jürgens. Andere bijdragen gaan bijvoorbeeld over de verwevenheid van de Rotterdamse haven met Duitsland; de Zeitenwende na de Russische inval in Oekraïne; en het afwikkelen van de geesteswetenschappen uit de DDR na de val van de Muur. Maar er is ook stuk over de diversiteit van de ervaringen van Duits-Joodse vluchtelingen die in de jaren dertig naar Nederland kwamen. Die laatste bijdrage, van Afke Berger en Ismee Tames van het NIOD, komt mede voort uit het feit dat Von der Dunk zelf als kind met zijn ouders uit nazi-Duitsland vluchtte, vertelt Lantink.

Kijken Nederlanders anders naar Duitsland dan Duitse historici? “Nederlanders volgen erg het Duitse debat”, zegt Lantink, “maar ze hebben wel iets meer distantie.” Daardoor zijn ze wat vrijer in de manier waarover ze over de Duitse geschiedenis schrijven, denkt de Utrechtse historicus.

Andere vragen en onderzoeken

Ook in Nederland zelf is de manier waarop naar Duitsland wordt gekeken veranderd. Bij de boekpresentatie in het Amsterdamse debatcentrum Spui25 eerder deze maand (kijk hier terug) haalt Jürgens de wereld aan waarin hij in de jaren 80 en 90 studeerde. De twee “mastodonten van de Duitse geschiedenis” waren toen Maarten Brands in Amsterdam en Hermann von der Dunk in Utrecht, zegt hij, elk met hun eigen visies. “Maar die wereld is weg. Gelukkig maar.” Er zijn nu meer vrouwen werkzaam in de geschiedwetenschap, docenten hebben veel meer verschillende achtergronden en de geschiedenis-afdelingen zijn ook veel internationaler geworden, aldus Jürgens. Dat komt mede omdat de regie over het onderzoek niet meer bij de geschiedenis-afdelingen in de verschillende universiteitssteden ligt, legt hij uit, maar bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek NWO en bij de European Science Foundation. Dat leidt tot andersoortige vragen en onderzoeken.

Duitsland is inmiddels een normaal Europees land geworden, concluderen Lantink en Koch in hun boek. Maar, zo zegt Koch bij de boekpresentatie in Spui25: “Een normaal land met een hoogst ingewikkeld verleden.” Nog steeds zie je de sporen van de geschiedenis terug in de Duitse actualiteit, vertelt hij, en dan vallen de verschillen met bijvoorbeeld Nederland op. Afgelopen zomer was hij in het Duitse Worms, “een volstrekt normale kleine stad, een soort Gouda”, aldus Koch. Maar in Worms zag hij nauwelijks verwijzingen naar de gruwelijke actualiteit in het Midden-Oosten, vertelt hij. De Gaza-oorlog ligt in Duitsland, dat zich door het naziverleden verplicht voelt Israël te steunen, veel gevoeliger dan in Nederland. “In Worms hangen amper Palestijnse vlaggen en die zijn er wel degelijk in Gouda.” 

Nationbuilding

Jochen Hung, een Duitse historicus die sinds 2015 is verbonden aan de Universiteit Utrecht, reageert op verzoek van de auteurs in Spui25 op de bundel. Hij noemt nog een andere factor die heeft bijgedragen aan een nieuwe manier van kijken naar de Duitse geschiedenis: de Duitse eenwording in 1990. Die heeft het perspectief op continuïteiten en discontinuïteiten veranderd. Na de Tweede Wereldoorlog benadrukten de nieuwe staten BRD en DDR de breuk met het Duitse verleden om zichzelf te legitimeren. “Duitse historici hebben een belangrijke rol in deze nationbuilding gespeeld”, zegt Hung. Die nieuwe West-Duitse hoofdstad Bonn “mocht niet Weimar zijn en natuurlijk ook niet het Berlijn van de nazitijd”. Dat geldt ook voor de DDR, waarin de breuk werd benadrukt met het kapitalisme, dat volgens het communistische regime de fout was geweest in de eerdere Duitse staten. Na de eenwording was deze behoefte aan legitimiteit minder urgent, aldus Hung. “Er was één Duitsland, dat weer een geaccepteerd lid was van de Europese familie van naties.” Zo kwam er meer ruimte om continuïteiten te zien.

Cultuur- en literatuurwetenschapper Anna Seidl wijst er in haar reactie op het boek in Spui25 op dat het veel uitmaakt wie met welk perspectief naar de Duitse geschiedenis kijkt. En ook wanneer je die geschiedenis beschrijft. De Duitse relatie met Rusland wordt nu heel anders beoordeeld dan voor de Russische inval in Oekraïne. “De geschiedenis blijkt een moving target te zijn. Net als in de kwantumtheorie is zij onbepaald en wordt pas in de observatie gefixeerd. Daarom is het zo belangrijk om de vraag naar percepties te stellen.” De afgelopen jaren zijn er bovendien nieuwe perspectieven op de geschiedenis bij gekomen: waar vroeger de nationale geschiedenis altijd “het anker van de geschiedschrijving” was, gaat het nu ook om globale ontwikkelingen, zegt ze. “Soms wordt nu al gesproken van global German history.” Dat spanningsveld tussen globale en lokale ontwikkelingen zie je volgens Seidl ook terug in een aantal bijdragen in de bundel.

Zorgen over de Duitse taal

De verschillen in Nederlandse en Duitse perspectieven komen nog eens aan bod als Hung reageert op een anekdote die Lantink in zijn inleiding beschrijft. Op de Duitse verkiezingsavond in 2013, toen de CDU haar overwinning vierde, zwaaide CDU-partijsecretaris Hermann Gröhe op het podium voor de lopende camera’s met een Duits vlaggetje. Kanselier Angela Merkel zag dat, schudde geërgerd haar hoofd en griste het vlaggetje beslist uit Gröhes handen. Lantink ziet de gebeurtenis als een teken van “de overgevoeligheid voor elke meer uitgesproken positieve benadering van het Duitse verleden en nationalisme”, zo schrijft hij. Hung kijkt daar anders naar. “Ik herinner me die scène nog en ik vond het toen erg belangrijk dat Merkel dat deed. Dus in plaats van een overgevoeligheid zie ik het als Duitser meer als een teken van een scherp bewustzijn van de gevaren van het nationalisme.”

In de bundel gaat het ook over de zorgen over de positie van de Duitse taal in Nederland. “Het onderwijsveld kent een schokkend gebrek aan leraren, de aandacht en werving voor talenstudies schiet tekort, de verengelsing van het hoger onderwijs is fnuikend voor de talenkennis van studenten van andere studierichtingen en desondanks ligt de loep niet op de weeffouten in het systeem,” schrijft de Utrechtse hoogleraar Ewout van der Knaap. Behalve voor het ministerie van OCW zou de positie van het Duits “ook een halszaak voor de ministeries van Buitenlandse en Economische Zaken moeten zijn”. In Spui25 benadrukken ook Jürgens en Lantink het belang van de Duitse taal voor Nederland en verwijzen naar recente debatten daarover. Daarin gaat het onder meer over de teruglopende studentenaantallen en de dreigende sluiting van opleidingen Duits aan Nederlandse universiteiten. “Dat is zeer verontrustend", zegt Lantink. “Laten we toch alsjeblieft in Nederland de krachten bundelen dat we in ieder geval één universiteit hebben met een goede opleiding Duits.”