Berlijn revisited: Lofzang in woord en beeld

Eens in de zoveel tijd voel ik een lichte afgunst jegens mensen die in november 1989 jong en in Berlijn waren of die in de eerste jaren na de val van de Muur kwamen om op ontdekkingstocht te gaan en verlaten fabrieken en stilgelegde energiecentrales voor een nacht in een club om te toveren. Die generatie danste in de geschiedenis en droomde niet alleen van vrijheid, maar leefde plots in een stad waar alles mogelijk leek – voor even. Dat Berlijn ken ik niet echt uit eigen ervaring (ik woon er deels sinds 2013) en toch kom ik het telkens weer tegen, in de werkelijkheid en op papier.

'Berlijn revisited' van fotograaf Harold Naaijer en schrijver Donald Niedekker is zo’n boek dat uitnodigt tot tijdreizen, niet zozeer in historisch-wetenschappelijke zin, het is geen geschiedenisboek, maar het speelt met het idee dat ‘misschien alle tijd van toen en alle tijd van straks in de tijd van nu [is]’. Die gedachte is Berlijn op het lijf geschreven, omdat de twintigste eeuw hier enerzijds nog luid nadreunt en de stad anderzijds in rap tempo verandert, maar ook omdat het een literaire gedachte is; in een verhaal kun je terugkijken in de tegenwoordige tijd. En Berlijn wil verhalen vertellen, vraag maar aan Naaijer en Niedekker.

Zij behoren tot die ‘jaloersmakende’ generatie en komen sinds de jaren negentig in de Duitse hoofdstad. In 'Berlijn revisited' – de titel zegt het al – borduren ze voort op hun eerdere boek, 'Berlijn|Berlijn' (1999), en gaan ze volgens hetzelfde procedé te werk: woord en beeld beïnvloeden elkaar, maar er is geen directe samenhang. De schrijver en de fotograaf zijn ieder hun eigen weg gegaan en laten de lezer vrij om die wegen ook gescheiden te volgen of naar eigen goeddunken te verbinden.

Het resultaat is een aanstekelijke lofzang op een stad ‘die gul is voor wie zich in een tussenstadium bevindt’, waarmee ik overigens niet wil zeggen dat Naaijer en Niedekker hun ogen sluiten voor tekortkomingen of misstanden.

Voor de schrijver is Berlijn een ijkpunt, een plaats waar hij, terugkijkend, ‘uitzonderlijk ontvankelijk’ was en als jonge man in die befaamde jaren negentig zijn notitieboekje vulde met zinnen die de opmaat zouden vormen voor zijn latere boeken. Hij maakte vrienden, werd verliefd, en nu loopt hij opnieuw langs de plekken die hem niet alleen toen maar blijvend bezielden en vraagt hij zich af waarom hij zich er destijds niet vestigde, toen je voor een prikkie een woning kon krijgen en de stad nog ‘een open vraag’ was.

Donald Niedekker is geen schrijver die de grillige paden waarlangs het leven ons voert tot gladde wegen plaveit. Daarvoor heeft hij veel te veel oog voor (de schoonheid van) het toeval – als zijn geliefde uit die jaren wél op het afgesproken uur aan de Alexanderplatz was verschenen, was alles dan anders gelopen? Hoe dat ook zij, het Berlijnse vuur is nooit gedoofd en daar heeft de lezer tot op de dag van vandaag profijt van.

Het ingenieuze vlechtwerk van herinneringen, scènes en (zelf)reflecties dat Niedekker schept, vult Naaijer aan met portretten van dansende, drummende, drinkende Berlijners. Er ligt een warme gloed over deze veelal jonge mensen die een milde tegendraadsheid uitstralen. Stoer, maar niet agressief. Eigengereid, maar niet asociaal. Een zachtaardig glimlachende jonge vrouw met het RAF-logo op haar shirt. Een groepje jongens dat met flesjes Becks bij een politiewagen hangt.

Ook de foto’s spelen een spel met de tijd. Af en toe duikt er een zwart-wit beeld op van de stad die in de ogen van sommigen koste wat kost moest verdwijnen. Het Palast der Republik, parlementsgebouw en geliefd cultuurcentrum van de DDR, is hier het beste voorbeeld van. Pas in 2008 werd het afgebroken en inmiddels staat het herbouwde Stadtschloss te doen alsof er nooit iets gebeurd is. Naaijer herinnert ons subtiel aan deze architectonische geschiedvervalsing.

Maar wellicht is het meest treffende beeld dat van de over elkaar geplakte en verscheurde affiches. De poster van de ene demo komt onder de andere tevoorschijn. Op iedere hoek van de straat bots je tegen politieke idealen, er is altijd iemand die weet hoe het wél zou moeten; Berlijn is een stad van ‘grootse plannen die grandioos mislukken’. En juist daarin schuilt een vorm van vrijheid. 

Berlijn revisited is een boek in beweging, geen reisboek, maar een wandeling, een rit met de S-Bahn. Door de beelden en de tekst sijpelt verlangen. Het is geen nostalgie, het is veel onbestemder, Berlijnser. Natuurlijk, Berlijn is inmiddels ook ‘gewoon’ een stad im Kapitalismus, met shoppingmalls en veel te hoge huren, dat weten Naaijer en Niedekker ook wel en toch richten zij onze blik op dat ongrijpbare, weerbarstige karakter van een plek die zich (gelukkig) maar niet (echt) wil aanpassen.  

Ook wie later geboren is kan de sporen van deze stad-in-wording terugvinden. Of, om Niedekker te parafraseren, als je blijft zoeken, stelt Berlijn je nooit teleur.