De beklemmende wereld van Herta Müller
Nobelprijswinnaar beschrijft haar leven zonder wortels

Niet literaire grootheden als de Amerikaan Philip Roth, de Israëliër Amoz Oz of, vooruit, Harry Mulisch werden in Stockholm gelauwerd, maar de tamelijk onbekende Duits-Roemeense Herta Müller (56). Vooral Amerikaanse kranten laakten de keuze van de Zweedse Academie voor Wetenschappen. Na de Britse Doris Lessing (2007) en de Oostenrijkse Elfride Jelinek (2004) werd “weer een obscure Europese schrijfster” gekroond, zo schrijft Entertainment Weekly.

Het Zweedse Nobelprijscomité prees Müller als een auteur die het leven in een communistische dictatuur zeer beklemmend weet te beschrijven. Juist in het jaar dat Europa het einde van het IJzeren Gordijn twintig jaar geleden herdenkt kan de keuze voor Müller worden gezien als een eerbetoon aan de vreedzame revolutie van 1989.

Een kleine Europese geschiedenis

Maar Müllers werk verwijst niet alleen naar de terreur van de Roemeense communistische dictator Nicolae Ceauşescu. Haar levensverhaal kan worden gelezen als een kleine geschiedenis van het moderne Europa.

Müller is in 1953 geboren in Nitzkydorf, ten zuiden van Timişoara, in de Duitstalige gemeenschap in West-Roemenië. Haar voorvaderen trokken zo’n driehonderd jaar geleden vanuit Zuid-Duitsland naar de regio, waar al sinds de Middeleeuwen etnische Duitsers leven. Na het einde van de Eerste Wereldoorlog werd de kaart van Europa drastisch herschikt. Müllers geboorteregio Banat behoorde tot 1919 toe aan Hongarije dat als verliezer van de oorlog het gebied moest afstaan aan Roemenië.

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog leefden ruim een half miljoen etnische Duitsers in Roemenië. Ongeveer 65 duizend van hen traden al dan niet vrijwillig toe tot de SS, onder wie Müllers vader. Na de oorlog werd zijn bloeiende landbouwbedrijf onteigend, waarna hij zijn dagen sleet als vrachtwagenchauffeur. Haar moeder werkte jaren als dwangarbeider in de Sovjetunie.

Na haar studie Duits en Roemeense literatuur werkte Herta Müller als vertaalster bij een staalfabriek. Ondertussen schreef ze essays en korte verhalen. In het Duits, de taal van haar dorp. Pas op haar vijftiende leerde ze Roemeens.

Lastercampagne

Vooral door haar literaire werk trok ze de aandacht van de Securitate. Eerder al weigerde ze informant te zijn voor de gevreesde Roemeense geheime dienst. Dat kostte haar haar baan. “Als ik terugkeer naar Roemenië, keer ik terug in een tijd waarin ik niet wist wat toeval was en wat niet”, zo schreef ze in haar essay ‘De Securitate bestaat nog steeds’ uit 2005.

De lange arm van de geheime dienst reikte over de grenzen heen, zo ontdekte Müller nadat ze in 1987 Roemenië verliet wegens een publicatieverbod. Ze ging naar West-Berlijn. De Securitate verspreidde geruchten dat zij zelf voor de geheime dienst werkte. De lastercampagne trof doel. In haar geboorteregio Banat werd Müller door de Roemeense Duitsers uitgekotst.

Ontheemd

Haar gedwongen emigratie maakte haar ontheemd. Ze verwierf weliswaar de (West-)Duitse nationaliteit, maar ze was losgeraakt van haar wortels. “Godzijdank had ik nog een land waar ik terecht kon en waar men dezelfde taal spreekt”, zegt Müller vandaag in een interview met de Süddeutsche Zeitung. “Niet iedereen die zijn Heimat verliest, is datzelfde geluk beschoren.”

Toch is Müllers gevoel van geborgenheid in de Bondsrepubliek relatief, want ook haar jongste boek staat in het teken van haar geschiedenis en die van haar verloren land. In ‘Atemschaukel’ (in het Nederlands vertaald als ‘Hongerengel’) laat Müller een fictieve jongeman het lot van de bijna tachtigduizend door de Sovjets gedeporteerde Roemeense Duitsers vertellen.

Müller ontworstelde zich aan de lange arm van de Securitate, maar die van de geschiedenis laat haar nooit meer los.