Voorvechtster van een menselijke wereld
Filosofe Hannah Arendt honderd jaar

'Het verenigen van velen in één is anti-politiek; het is precies het tegendeel van het samen zijn in politieke gemeenschappen, die bestaan uit een verbinding van mensen die verschillend en gelijk zijn,' schrijft de Duitse filosofe Hannah Arendt in het boek dat alom wordt beschouwd als haar filosofische meesterwerk, The Human Condition (Vita Activa in de Nederlandse vertaling). In dit boek munt ze het begrip dat als een rode draad door haar werk loopt, pluraliteit. Zes jaar tevoren, in 1952, verschijnt het werk dat haar in een klap wereldberoemd zou maken, The Origins of Totalitarianism (1952), een onorthodoxe geschiedschrijving van het totalitarisme.

Dat ze een dergelijke studie zou schrijven, lag aanvankelijk niet in de lijn der verwachtingen. Precies honderd jaar geleden werd ze geboren in een niet-religieus Joods gezin en opgevoed volgens het humanistische Bildungs-ideaal. Vervolgens genoot ze een klassieke filosofische opleiding bij de beroemde filosofen Karl Jaspers en Martin Heidegger. De laatste zou, ondanks zijn kortstondige nazi-engagement, van grote invloed zijn voor haar werk, niet in de laatste plaats als kritiek erop.

Hoewel Arendt aanvankelijk nauwelijks politiek geëngageerd was, veranderde dat op slag begin jaren dertig. Ze raakte steeds meer teleurgesteld in de academische filosofen die weinig tot niets ondernamen tegen het opkomende nationaal-socialisme of daar zelfs, zoals Heidegger, openlijk mee flirtten. Haar vlucht in 1933 uit nazi-Duitsland werd gevolgd door jarenlange omzwervingen als statenloze via Frankrijk, waar ze enkele jaren werkte voor diverse Joodse en zionistische organisaties en kort in een interneringskamp zat. Tot slot vestigde ze zich in de Verenigde Staten, een land dat ze bewonderde om zijn Revolutie en constitutie. Ze zou niet meer terugkeren, hoewel ze het Duits altijd als haar moedertaal zou blijven beschouwen.

Menselijke stemmen

Arendt heeft geen filosofische school heeft gesticht; daarvoor is haar werk misschien te tegendraads en te weinig systematisch. Toch raakt haar werk de laatste jaren meer en meer gecanoniseerd en wordt het steeds vaker gezien als een van de belangrijkste bijdragen aan de filosofie van de twintigste eeuw. De blijvende actualiteit van Arendts werk bestaat uit haar opvatting over hoe we de wereld die we met elkaar delen menselijk moeten maken. Of beter: hoe we moeten voorkómen dat de wereld onmenselijk wordt. Want Arendts denken is in elk aspect doordrongen van de menselijke catastrofe die het totalitarisme in de eerste helft van de twintigste eeuw aanrichtte, zowel in Europa (nationaalsocialisme) als Rusland (stalinisme).

In Origins of Totalitarianism stelde ze dat het grootste gevaar van beide vormen van totalitarisme is dat het mensen ‘samenperst als met een ijzeren band’ waardoor hun onderlinge verschillen worden uitgewist, totdat er ‘als het ware nog maar één mens van gigantische proporties’ over is. ‘Eenheid’ behoort vermoedelijk tot de meest gevaarlijke begrippen ooit door mensen bedacht, zoals het lot van statelozen en de slachtoffers van de Holocaust laat zien. Arendt waarschuwt in haar werk daarom voor het geloof in ‘natuurlijke’ gemeenschappen, bijvoorbeeld op basis van volk, ras, of natie.

Tegenover de totalitaire eenheid plaatst Arendt de menselijke veelheid of pluraliteit, ‘het feit dat niet één Mens, maar de mensen de wereld bewonen.’ Arendts belangrijkste punt is haar oproep aan mensen hun verschillende, altijd unieke perspectieven op de wereld met elkaar uit te wisselen. Doel is voor Arendt expliciet niet om tot overeenstemming of consensus te komen – de ene Waarheid bestaat niet. Maar, schrijft ze ergens, ‘alleen door erover te spreken en alleen wanneer menselijke stemmen erin weerklinken, wordt de wereld menselijk en leren we zelf menselijk te zijn.’

Arendt beschrijft de publieke sfeer als een ‘tussenruimte’ (letterlijk: inter-esse). Dit ‘tussen’ is de wereld die mensen met elkaar delen en die hen tegelijkertijd van elkaar scheidt, ‘net zoals een tafel staat tussen degenen die er aan zitten’. Daardoor, schrijft ze, ‘brengt de wereld ons samen, maar voorkomt toch dat we als het ware over elkaar heen vallen’. Deze tussenruimte vergt onderhoud; ze moet steeds opnieuw in gezamenlijk handelen en spreken tot stand gebracht moet worden. Voordat we er over spreken met anderen is er eigenlijk nauwelijks sprake van een 'wereld'.

Prooi

Onze werkelijkheidservaring is dus afhankelijk van een publieke ruimte waarin mensen spreken, handelen en gehoord en gezien worden door anderen. Door met anderen die er anders tegenaan kijken te spreken over iets dat buiten onszelf – ‘tussen’ ons - is gelegen, wint de wereld aan soliditeit, menselijkheid en ‘werkelijkheid’. Daar doet het gegeven dat we er vaak over met elkaar in de clinch liggen niets aan af.

Totalitaire regimes die de publieke uitwisseling van verschillende visies onmogelijk maken, tasten dus ook in uiterst pregnante zin de wereld aan. In zulke ‘donkere tijden’ (Bertolt Brecht) verliest de wereld haar vermogen mensen samen te brengen zonder hen evenwel hetzelfde te maken. Zonder gemeenschappelijke wereld is de mens overgeleverd aan louter subjectivisme en valt ze ten prooi aan een gevoel van onwerkelijkheid, wellicht nog het meest vergelijkbaar met de ervaring van dromen of slaapwandelen. Hannah Arendt heeft nooit positieve handreikingen voor het politieke functioneren van de samenleving gedaan, laat staan een politiek program ontwikkeld. Wat haar denken waardevol maakt, is haar scherpe oog voor politieke catastrofes en onmenselijkheid. Dát proberen te voorkomen, is de inzet van haar werk.

Marieke Borren is als promovenda verbonden aan het Graduiertenkolleg van het Duitsland Instituut Amsterdam en werkt aan een proefschrift over Hannah Arendts politieke filosofie van de vriendschap.