Hopeloos verliefd en immer controversieel
Opinie

Hopeloos verliefd

Iedere tijd heeft zijn eigen Hannah Arendt (1906-1975). De vraag welke Arendt op dit moment hip is, laat zich misschien nog wel het beste beantwoorden na het zien van 'Wat is denken?', het toneelstuk waarmee het Vlaamse gezelschap De Onderneming onlangs kort ons land aandeed. In een reeks onderonsjes met het publiek stellen Arendt en Heidegger hun geheime affaire, de holocaust en het proces tegen Adolf Eichmann aan de orde. Er worden ook andere thema’s aangeroerd, maar wij leren hier toch vooral respectievelijk de Hopeloos Verliefde, de Antitotalitaire en de Morele Arendt kennen. Waar het Nederlandstalige lezerspubliek haar tot nu toe vooral als filosoof heeft gezien - lijkt déze Arendt vooral historicus, politicoloog, journalist en "Heideggers getalenteerde studente" (aldus filosoof Hans Achterhuis).

De highbrow filosoof Arendt lijkt dus een beetje ‘uit’ te zijn. De hoogleraren die 'The Human Condition' vorig jaar een toptien notering bezorgden, gebruiken dit boek vooral in hun onderwijs. Belangwekkende publicaties over dit inmiddels overgeanalyseerde boek zijn al lang niet meer verschenen. Leve de persoon Arendt en haar studies over totalitarisme en morele kwesties als de aard van het kwaad, verantwoordelijkheid en het morele oordeel.

Correspondentie

Het eerste zichtbare - en tevens buitengewoon gênante - resultaat van de belangstelling voor 'de persoon Arendt' was de publicatie (in 2002) van haar correspondentie met Heidegger - alras gevolgd door een Nederlandse vertaling. De twee tortelduifjes hadden hun brieven - terecht - nimmer voor de openbaarheid bestemd. In elk geval weten we nu wel dat de expliciete dialoog tussen de twee denkers filosofisch gezien weinig om het lijf had. Wie meer wil weten over de intellectuele discussie tussen Arendt en Heidegger, leze Arendts filosofische oeuvre (het gesprek tussen hen was in dit opzicht volstrekt eenzijdig).

Na de platte sensatiezucht omtrent deze romance is het zonder meer een prijzenswaardige keuze van uitgeverij Atlas om de biografie door Arendts ex-student Elisabeth Young-Bruehl, 'For Love of the World' in het Nederlands te vertalen. Anders dan vele anderen doet Young-Bruehl recht aan Arendts afkeer van de publiciteit - overigens een opmerkelijke eigenaardigheid van een filosoof die zo hartstochtelijk het publieke leven verdedigde - en heeft zij de verleiding tot psychologisch reductionisme weten te weerstaan. Deze voorbeeldige en geslaagde intellectuele biografie is inmiddels zó vaak onvolprezen genoemd – de eerste druk verscheen in 1982 - dat het de status van klassieker heeft bereikt. Naast een document dat de professionele Arendt-student onmisbaar achtergrondmateriaal levert over de context waarin Arendt haar filosofische uitgangspunten formuleerde, is deze biografie zeker ook boeiend als tijdsdocument en kroniek van een bewogen leven. Verbazingwekkend genoeg, zo laat Young-Bruehl zien, kwam Arendts politieke bewustwording pas in 1933 op gang, toen ze vlak na de Machtübernahme Duitsland moest ontvluchten. En hóe: sindsdien vormde het politieke moment van de menselijke conditie – de vita activa – het hoofdthema van haar filosofie.

Controversieel verslag

Deze maand verschijnt tevens de eerste(!) Nederlandse vertaling van (een deel van) 'The Origins of Totalitarianism' (1951), Arendts studie naar de elementen en het ontstaan van het totalitarisme in de eerste helft van de twintigste eeuw. Het beeld van de antitotalitaire en de morele Arendt is compleet met 'Eichmann in Jerusalem', haar controversiële verslag uit 1963 van het proces tegen Adolf Eichmann, de bureaucraat die betrokken was bij het uitdenken en vormgeven van de Endlösung door de nazi's dat eveneens deze maand in de Nederlandse vertaling in de winkels ligt. Juriste Heikelien Verrijn Stuart die voor de NOS het proces tegen Milosevic voor het Joegoslavië-Tribunaal in Den Haag versloeg, oriënteerde zich nadrukkelijk op dit voorbeeld.

Zowel 'Totalitarisme' als 'Eichmann in Jeruzalem' blijven beslist een grote actualiteitswaarde bezitten. Mijns inziens schuilt die niet zozeer in de 'banaliteit van het kwaad', de these dat de misdaden waarvoor Eichmann en consorten terecht stonden niet van een radicaal kwaad zouden getuigen, maar eerder van een vorm van extreme gedachteloosheid. Het gaat hier ófwel om een zuiver empirische constatering die slechts op het ‘geval Eichmann’ betrekking heeft – zoals Arendts verdediging luidde tegen de zware kritiek die ze naar aanleiding van haar reportage te verduren kreeg uit met name de joodse gemeenschap. Dan is deze stelling misschien vanuit historisch, maar niet zozeer vanuit filosofisch perspectief interessant. Ófwel wilde Arendt wel degelijk een – provocatieve – bijdrage leveren aan de filosofische ethiek, maar in dat geval heeft ze deze stelling beslist onvoldoende uitgewerkt.

Thuis

In het aprilnummer van Filosofie Magazine betoog ik dat de blijvende actualiteit van 'The Origins of Totalitarianism' en 'Eichmann in Jerusalem' bovenal schuilt in Arendts haarscherpe en huiveringwekkende analyse van de existentiële betekenis van (pre-)totalitaire regimes; hun misdaden vormen een aanslag op ons mens-zijn en dan vooral op de menselijke pluraliteit. Hier gaat een belangrijke waarschuwing van uit voor onze zogenaamde ‘post-totalitaire’, liberaal-democratische samenlevingen. Als ‘post-metafysisch’ filosoof wist Arendt maar al te goed dat de conditie van de moderne mens er één is van Unheimlichkeit en vreemdheid. Ons is geen vanzelfsprekende plek meer gegeven in een goddelijke orde, de Natuur of de Geschiedenis. Toch verlangen we naar de vertrouwdheid thuis te zijn in de wereld. Totalitaire ideologieën maken precies van dit verlangen misbruik zodra het extreme vormen aanneemt.

Het enige thuis dat we kunnen bouwen in de wereld is volgens Arendt echter een altijd kwetsbare gedeelde politieke gemeenschap waarin mensen in hun unieke individualiteit en verscheidenheid gehoord en gezien kunnen worden; precies díe eigenschappen van de menselijke conditie die totalitaire regimes vernietigen. Op de vraag hoe een dergelijke gemeenschap er uit zou moeten zien, heeft Arendt geen antwoord. Ze heeft weinig vertrouwen in de bekende geïnstitutionaliseerde politieke systemen die volgens haar elk, hoe goedbedoeld ook, medeplichtig zijn aan de ondermijning van menselijkheid, pluraliteit en vrijheid. Het blijvende belang van 'Origins' en 'Eichmann' is dat ze ons herinneren aan deze permanente bedreiging van onze menselijkheid.

Marieke Borren is promovenda bij het Duitsland Instituut. Zij doet onderzoek naar Hannah Arendt's filosofie van de politieke vriendschap.