'Duitse media dragen bij aan moslimhaat'

Wanneer je als moslim in de media optreedt, wordt in eerste instantie ervan uitgegaan dat je een islamist bent. Dat is onbewust de eerste associatie. Daardoor moeten wij extra ons best doen en eerst duidelijk maken dat we dat níét zijn, voordat we überhaupt inhoudelijk aan het debat mogen deelnemen”, zei de Duitse journaliste Khola Maryam Hübsch, die zelf moslima is en een hoofddoek draagt, afgelopen maart in een interview met het tv-programma ZAPP.

Hübsch’ ervaring legt bloot hoe moslimvijandigheid, ook wel anti-moslimracisme genoemd, werkt: moslims en mensen die op basis van uiterlijke eigenschappen voor moslims worden aangezien, krijgen vanwege hun (veronderstelde) geloof stereotiepe kenmerken als gewelddadigheid, onderontwikkeldheid en intolerantie opgeplakt en worden zo tot ‘anderen’ gemaakt.

Ruim 70 procent van de moslims in Duitsland ervaart regelmatig deze vorm van discriminatie, blijkt uit een studie van de denktank Bertelsmann Stiftung. Dat een op de twee Duitsers islamofobe opvattingen heeft, zoals uit een enquête van de Unabhängige Expertenkreis Muslimfeindlichkeit (Onafhankelijke Expertgroep Moslimhaat) uit 2023 naar voren komt, past in dit beeld. De vooroordelen over moslims hebben een uitwerking in het onderwijs, de politiek, op de arbeids- en woningmarkt en bij de politie. En ze worden weerspiegelt in de media.

Gebrekkige representatie

Hoewel de islam met circa 5,5 miljoen moslims de op één na grootste geloofsgemeenschap van Duitsland is, zijn islamitische journalisten zwaar ondervertegenwoordigd op Duitse journalistieke redacties. In 2020 had geen enkele hoofdredacteur in Duitsland een moslimachtergrond, laat onderzoek van de organisatie Neue deutsche Medienmacher*innen (Nieuwe Duitse mediamakers) zien. Daar zit volgens Kai Hafez, hoogleraar Communicatiewetenschap aan de Universiteit Erfurt, het probleem. Voor zijn onderzoek interviewde hij verschillende journalisten bij vooraanstaande Duitse media. “Zij vertelden dat hoofdredacteuren volledig ondeskundig zijn op het gebied van de islam. De ideeën van journalisten met een migratieachtergrond om op een andere manier over moslims te berichten, worden door hen genegeerd. Hoofdredacteuren geven aan stereotype thema’s als islamisme en vrouwenhaat de voorkeur. Positieve berichtgeving over de islam willen ze niet”, zegt Hafez in gesprek met Duitslandweb.

Het gevolg: in 57 procent van de Duitse krantenartikelen wordt in een negatieve context over de islam bericht en worden moslims in verband gebracht met thema’s als onderdrukking, radicalisering en terrorisme, toont een analyse van de Unabhängige Expertenkreis Muslimfeindlichkeit aan, waaraan ook Hafez meewerkte. Op de Duitse televisie is bij de publieke omroep ARD en de commerciële zender RTL zelfs 89 procent van de reportages over islamitische thema’s negatief gekleurd.

Doordat veel Duitse journalisten weinig kennis over de islam hebben en niet of nauwelijks in contact komen met moslimgemeenschappen, reproduceren media steeds dezelfde stereotypen: “Die manifesteren zich vooral in de foto’s die redacties uitkiezen. De meeste moslima’s in Duitsland dragen geen hoofddoek. Toch wordt de islam in de Duitse pers meestal afgebeeld met een foto waarop een vrouw te zien is die een hoofddoek en traditionele kleding draagt. Dat is een vertekend beeld”, aldus Hafez.

Moslimhaat in taalgebruik van journalisten

Ook de taal die journalisten gebruiken, kan vijandigheid tegenover moslims bevorderen. Met generaliseringen (‘moslimmannen zijn gewelddadig’), dehumaniserende metaforen (‘islamitische parallellmaatschappijen’) en woorden die een negatieve connotatie hebben (gesluierd), wordt een wij-zij-tegenstelling gecreërd: Duitsers zonder islamitische achtergrond (‘wij’) tegenover moslims (‘zij’).

Activiste en schrijfster Kübra Gümüşay strijdt al jarenlang tegen racisme en is in Duitse talkshows een graag geziene gast. Ze beschrijft in haar boek ‘Spreken en Zijn’ hoe de identiteit van moslimvrouwen tot een kledingstuk - hun hoofddoek - wordt teruggebracht: “Ze worden er zelfs naar vernoemd: hoofddoekdraagster [Kopftuchträgerin]. Hun hele menselijkheid, hun hele kijk op de wereld wordt ertoe gereduceerd. Een leven als wandelende informatiezuil van een godsdienst en alles wat daarmee wordt geassocieerd, is nauwelijks vol te houden. Toch is dit het leven dat veel moslima’s in onze samenleving leiden.”

In de berichtgeving over islamitische journalistes duikt anti-moslim retoriek bijzonder vaak op. Zo noemt in 2017 het Zwitserse boulevardblad Blick Gümüşay een ‘Kopftuch-Feministin’ (hoofddoekfeministe). Hiermee wordt haar feministische inzet impliciet neergezet als uitzonderlijk voor een moslima. De Duitse populistische krant Bild duidt in datzelfde jaar publiciste Khola Maryam Hübsch aan als de ‘Kopftuch vom Dienst in der deutschen Talkshow-Szene’ (hoofddoek van dienst in het Duitse talkshow-landschap). Verder betitelen rechts-conservatieve media journalistes met een moslimachtergrond soms ten onrechte als ‘Islamistin’ (islamiste) en diskwalificeren hen zo als deelnemers aan het publieke debat. 

Na de terroristische aanval van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 is het aantal meldingen van islamofoob geweld in Duitsland sterk toegenomen, blijkt uit cijfers van de vereniging CLAIM. In 2024 vonden in Berlijn gemiddeld ongeveer twee incidenten tegen moslims per dag plaats. Met name moslimvrouwen die een hoofddoek dragen, zijn hiervan het slachtoffer: zij worden dikwijls bespuugd en geslagen of hun hoofddoek wordt op straat afgetrokken, valt op te maken uit talrijke gemelde voorvallen.

De haat tegen mensen met een islamitische achtergrond die aan zulke gewelddadige aanvallen ten grondslag ligt, wordt volgens Hafez ook door de negatieve beeldvorming in de pers gevoed: “De media in Duitsland zouden een cruciale rol kunnen spelen bij de bestrijding van moslimhaat in de samenleving. Ik zou graag zien dat er een ommekeer in de mentaliteit van journalisten plaatsvindt en dat niet enkel slecht over moslims wordt bericht, maar een divers palet aan thema’s wordt behandeld dat recht doet aan hun bijdrage aan de Duitse maatschappij. Door op journalistiek-opleidingen vakken hierover aan te bieden en in de media mét in plaats van over moslims te praten, kunnen vastgeroeste routines bij de berichtgeving over de islam die stereotypen in de hand werken, worden doorbroken.”