Merkels lastige spagaat
Klem tussen zakelijke belangen en mensenrechten

Ironisch genoeg werd op de dag dat Poetin in Dresden arriveerde in het zuiden van Moskou een prominente medewerker van Vneshtorgbank neergeschoten, de zoveelste duistere moord op een rij. Het absolute dieptepunt was op 7 oktober, toen de toonaangevende en wereldwijd gerespecteerde journalist Anna Politkovskaya, bekend van haar vernietigende kritiek op Poetins Tsjetsjenië-oorlog, uit de weg werd geruimd. Zij is daarmee de dertiende journalist die sinds het aantreden van Poetin in 2000 is geëlimineerd.

Dit faillissement van de Russische rechtsstaat is in de Duitse pers breed uitgemeten, niet alleen in traditioneel Rusland-kritische kranten als Die Welt. Duitslands media lijken daarmee het voorbeeld van de Angelsaksische broeders te volgen, die Poetin al langer bekritiseren. Daarmee is er sprake van een discrepantie met politiek-Berlijn, hoewel ook daar de eerste kritische geluiden beginnen op te duiken. Vice-FDP-fractievoorzitter en oud-minister van Jusititie Sabine Leutheusser-Schnarrenberger trok in een online-vraaggesprek met de Süddeutsche Zeitung fel van leer tegen de ondermijning van de persvrijheid en de verslechterende mensenrechtensituatie in Rusland. Merkel kaartte het onderwerp weliswaar gedurende haar ontmoeting met Poetin aan, maar gaf te kennen genoegen te nemen met diens verklaring dat de moord op Politkovskaya "tot op de bodem zal worden uitgezocht". Rest alleen de vraag, of de kanselier zich kan onttrekken aan de maatschappelijke druk die met een verder afglijden van Rusland in autocratische richting navenant zal toenemen.

Amerika

Niet minder precair zijn de mogelijke gevolgen voor het door Merkel zo zorgvuldig uitgewerkte evenwicht in de Duitse buitenlandse politiek. Hoe zal de kanselier reageren, indien de Verenigde Staten zich harder zullen opstellen ten opzichte van Rusland? Prominente Amerikaanse politici als senator McCain, de mogelijke Republikeinse kandidaat voor het presidentschap in 2008, bezigen al langer straffe taal richting Moskou (dit houdt overigens ook verband met de toenemende geopolitieke rivaliteit tussen de V.S. en Rusland in Centraal-Azië en met wederzijdse irritatie over de aanpak van Iran).

President Bush heeft zich verheugd getoond over Merkels adhesiebetuigingen inzake het beteugelen van Irans nucleaire aspiraties en lijkt Duitsland, na de rimpeling in de vijver genaamd Schröder, inmiddels weer als Amerika’s belangrijkste Europese partner te beschouwen, zoals zijn vader en president Clinton reeds voor hem deden. Zullen de Duitse en Amerikaanse paden zich wederom scheiden, als Merkel, al dan niet onder druk van het bedrijfsleven, weigert de band met Moskou af te zwakken?

Scharnierfunctie

Op de achtergrond spelen ook nog de hoge verwachtingen die de nieuwe EU-lidstaten van de Bondsrepubliek koesteren. Zij veronderstellen dat de Duits-Frans-Russische onderonsjes tot het verleden behoren nu Schröder vertrokken is en ook het afscheid van Chirac niet lang meer op zich laat wachten. "Het streven van Rusland is de Balten en Polen binnen de EU te marginaliseren. Het wil bovendien de betekenis van de EU als zodanig verminderen door het maken van bilaterale afspraken", sprak toenmalig Europarlementariër Toomas Hendrik Ilves in mei 2005 in Die Zeit. Ilves is onlangs beëdigd tot president van Estland. Hij en menig Centraal- en Oost-Europese collega zullen Merkel herinneren aan haar toezegging voortaan geen politiek meer te zullen bedrijven achter hun ruggen om. Mocht Amerika, eventueel bijgevallen door Groot-Brittannië en de Scandinavische landen, een hardere koers gaan varen tegen Rusland, dan zullen de voormalige Sovjet-satellieten dat enkel toejuichen. Dit zal zeker negatieve gevolgen hebben voor Duitslands scharnierfunctie tussen West- en Oost-Europa.

Voor Angela Merkel valt alleen al om deze redenen te hopen dat de situatie in Rusland niet verder zal verslechteren. Wellicht doet zij er verstandig aan haar verre voorganger Helmut Schmidt eens te bellen. Begin jaren tachtig worstelde hij ook met een stijgende (West-)Duitse en West-Europese afhankelijkheid van Siberisch gas. Schmidt voorspelde in zijn boek 'Die Mächte der Zukunft' (2004) dat energie-grootmacht Rusland de komende jaren echter vooral bezig zal zijn met het oplossen van zijn talloze binnenlandse problemen. Helaas voor Merkel dreigt deze voorspelling niet uit te komen.

Jeroen Bult is historicus. Hij is verbonden aan het Institute of International & Social Studies in Tallinn.