De luchtbrug als bewaarder van de vrede
De blokkade van Berlijn 1948-1949

Toen Stalin in 1948 aanstalten maakte om het geïsoleerde, door de vier grote mogendheden Amerika, Frankrijk, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie bezette Berlijn in te lijven leek dat de opmaat voor een grote escalatie. Maar met een spectaculaire luchtbrug zaten de Britten en Amerikanen het hoog opgelopen conflict uiteindelijk op onorthodoxe wijze uit; ze keerden hun benarde positie zelfs tot een glansrijke PR-overwinning om.

Hopeloos geïsoleerd

Grote gebeurtenissen gaan vaak gekleed in weinig verhullende eufemismen. Toen op 24 juni 1948 het Sovjetbestuur in Duitsland liet weten dat er vanwege ‘technische problemen’ voorlopig geen verkeer van en naar Berlijn kon plaatsvinden, zagen de meeste Berlijners de bui wel hangen. Kanalen, bruggen over de Elbe en enkele alternatieve wegen waren al eerder wegens ‘reparaties’ gesloten, en nu ging ook de laatste grote verbindingsweg naar West-Duitsland dicht. Wat al langer in de lucht hing, werd werkelijkheid: Stalin sloot Berlijn voor het Westen af, zodat de stad als een rijpe appel in zijn handen zou vallen.

Van het ene op het andere moment zaten zo’n 2,2 miljoen stedelingen zonder aanvoer van levensmiddelen en brandstof. Dat de Russen echt tot deze stap zouden overgaan, hadden velen niet gedacht.

Tegelijk lag het allemaal nogal voor de hand in de context van 1948. ‘West-Berlijn’ was een onwaarschijnlijk schepsel. De viermachtenstad lag middenin de Russische bezettingszone van Duitsland, de latere DDR. Terwijl Amerika en Engeland zich in West-Duitsland consolideerden, hielden ze via Berlijn een voet tussen de deur bij Stalin. Die wilde zijn vijanden daar natuurlijk weg hebben. Een oorlog dacht Stalin daar niet voor te hoeven riskeren, want het Westen zou zijn hopeloos geïsoleerde deel van Berlijn wel niet om elke prijs gaan verdedigen. Die inschatting klopte – maar anno 1948 wist de wereld dat nog niet.

Geldhervorming

De directe aanleiding voor de uitbarsting was banaal: geld. Amerika had besloten om Duitsland bij het Marshallplan te betrekken. Dat leidde tot een geldhervorming, die Rusland afwees. Zo ontstond in het westen de D-Mark. De Sovjet-Unie kondigde daarop voor haar zone de komst van de Ostmark aan. Wat te doen met Berlijn? Het overleg hierover zou voorlopig het laatste worden; het eindigde in de nacht van 22 juni met knallende deuren. De D-Mark was de druppel, het beleg van Berlijn kon beginnen.

Het reusachtige Berlijn had zoveel vloeiende grenzen en ingangen dat de blokkade nooit zo hermetisch was als de mythe suggereert. Er werd gesmokkeld bij de vleet. En Stalin hield de belegerde bevolking een wortel voor de neus. Vilein bood hij de West-Berlijners aan dat ze zich in het distributiestelsel van Oost-Berlijn konden inschrijven voor voedsel en brandstoffen. Hij ging er uiteraard vanuit dat wanneer de westelijke sectoren eenmaal economisch in zijn rijk vervlochten zouden zijn, de rest vanzelf zou volgen. Zo bleef de deur met opzet op een kiertje staan. Maar gedurende de uiteindelijk elf maanden durende blokkade ging nooit meer dan 6% van de noodlijdende West-Berlijners op deze chantagepoging in – dat was de duidelijke bekentenis voor vrijheid en democratie waar de stad later zo trots op was. Liever kaarslicht en kou dan kolen van Stalin.

De Berlijnse Muur werd pas 13 jaar later gebouwd; voorlopig was de binnengrens tussen de sectoren van West- en Oost-Berlijn nog weinig meer dan een witte streep op straat. Velen woonden hier en werkten daar. Zij konden dagelijks pakketjes door de controles smokkelen voor vrienden of familie. De zwarte markt floreerde. Toch kon je zo op den duur geen twee miljoen zielen voeden of een kolencentrale draaiende houden. De afgesloten stad moest worden ontzet, of opgegeven.

Luchtbrug

De enige weg die openbleef zonder oorlog te riskeren was: door de lucht. Londen en Washington lieten zich door officieren en Berlijnse bestuurders overtuigen het onhaalbare te proberen: een luchtbrug om 2 miljoen inwoners te verzorgen. Ambtenaren berekenden dat dagelijks zo’n 8000 ton goederen naar West-Berlijn moest worden aangevoerd, vooral kolen. De magere versie vereiste nog steeds 4500 ton, en het absolute noodrantsoen was 3439 ton, elke dag weer. De beschikbare tweemotorige Dakota’s vlogen nog geen vier ton.

De onderneming was een groot propagandistisch risico: de wereld keek nu met ingehouden adem naar Berlijn, waar de reputatie van de concurrerende wereldmachten Amerika en de Sovjet-Unie op het spel stond. In het Oosten hoopte men dat het Westen opzichtig zou falen: zou ‘Berlijn’ voor die vervloekte imperialisten worden wat ‘Stalingrad’ voor de Nazi’s was geweest? Daar was tenslotte ook zo’n overmoedige luchtbrug grandioos mislukt… En het Westen was volstrekt niet op deze uitdaging voorbereid. De luchtbrug begon als een onbesuisde actie – maar na verloop van tijd ontstond er daadwerkelijk een gelijkmatig lopende band van West-Duitsland naar Berlijn, die de capaciteit tot onverwachte dimensies zou opvoeren. Begin 1949 landde er praktisch om de minuut ergens in West-Berlijn een geallieerd vrachtvliegtuig.

Boeien los

Terwijl de airlift op rolletjes liep, stond Stalin in zijn hemd. Hij gold nu niet alleen als meedogenloos, maar ook als incapabel: zijn beleg van Berlijn was mislukt. In mei 1949 knoopte hij de boeien los en ging de weg naar Berlijn weer open.

De luchtbrug loste een gevaarlijk conflict op zonder oorlog. Ondanks dat verongelukten enkele vliegtuigen in de drukte en ook op de vliegvelden gebeurden ongelukken. Er vielen in totaal 78 doden. De blokkade had elf maanden geduurd, de luchtbrug dertien. In deze tijd zijn er 2,3 miljoen ton goederen naar Berlijn gevlogen, waarvan bijna tweederde kolen. Slechts een ruim kwart van de vracht bestond uit levensmiddelen (veel producten in poedervorm).

Zo raakte naast Duitsland ook Berlijn uiteindelijk gedeeld – tot 1990. De geboorte van het eigenaardige eiland West-Berlijn was het resultaat van bluf, escalatie, improvisatie en uiteindelijk ook van crisisbeheersing. Gedurende de luchtbrug is geen enkel vliegtuig door de Sovjet-Unie tegengehouden of beschoten.

Krijn Thijs is historicus en als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam. Hij promoveerde in 2006 op politiek gebruik van geschiedenis in Berlijn. Dit artikel verscheen zaterdag 15 oktober in lokale Noord-Hollandse dagbladen. Het maakt ook onderdeel uit van het hoofdstuk over Berlijn in het boek 'Belaagd & Belegerd' dat in 2011 werd gepubliceerd door Uitgeverij Balans.