De kleine zus met het opgeheven vingertje
‘Zwei Schwestern in Europa’ van Marc Drögemöller

De SPD en de PvdA zijn nooit politieke dubbelgangers geweest, stelt Wouter Bos vast in het voorwoord bij ‘Zwei Schwestern in Europa. Deutsche und niederländische Sozialdemokratie 1945-1990'. Toch was de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP), voorloper van de PvdA, bij haar ontstaan weinig meer dan een imitatie van het grote voorbeeld, de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD).

Het eerste beginselprogramma van de SDAP uit 1895 was zelfs een letterlijke vertaling van het Erfurter Programm van de SPD (1891), het beroemde sociaaldemocratische manifest van Karl Kautsky en Eduard Bernstein. Zowel in ideologisch als financieel opzicht leunde de SDAP in haar beginjaren sterk op de Duitse sociaaldemocratie. De sociaal-anarchist Domela Nieuwenhuis bestempelde de partij dan ook schertsend als een "filiaal" van de SPD.

Vijfde bezettingsmacht

Hoe anders was de situatie een halve eeuw later. Terwijl de SPD na de oorlog weer van de grond af moest worden opgebouwd na de onderdrukking door de nazi’s, had de SDAP zich ontwikkeld tot een moderne, progressieve partij. Onder impuls van iconen als Koos Vorrink en Willem Drees ontwikkelde de nieuw opgerichte Partij van de Arbeid zich in razend tempo van arbeiders- tot volkspartij.

De SPD was niet meer de trendsetter binnen de Europese sociaaldemocratie. Waar de PvdA tussen 1946 en 1958 onafgebroken in de regering zat, zou de SPD twintig jaar lang de tanden stukbijten op de CDU.

Het grote geheim van de PvdA, dat de partij zich openstelde voor gelovige kiezers, was aan de legendarische SPD-leider Kurt Schumacher niet besteed. Katholieken noemde Schumacher bij de verkiezingen van 1949 zelfs de "vijfde bezettingsmacht" van Duitsland. Adenauer kon zich geen betere verkiezingspropaganda wensen.

Vriend- en vijandschappen

Het wordt allemaal boeiend verteld in Marc Drögemöllers dissertatie 'Zwei Schwestern in Europa.' Met panoramische blik beschrijft Drögemöller (1975) een politieke samenwerking die zich nog het best laat typeren als een geschiedenis van vriend- en vijandschappen.

De vriendschappen tussen sleutelfiguren als Erich Ollenhauer en Koos Vorrink, Helmut Schmidt en Max van der Stoel en Willy Brandt en Joop den Uyl vormden de motor van de onderlinge relatie. De vijandschappen daarentegen dreigden die motor meermaals te oververhitten.

Kurt Schumacher (1895-1952) stond met zo’n beetje alle PvdA’ers op slechte voet. Met zijn nationalistische, anti-Europese koers haalde de eenarmige sociaaldemocraat doorlopend het bloed onder de Nederlandse nagels vandaan.

Schmidt versus Den Uyl

Zo’n vijfentwintig jaar later waren de rollen precies omgedraaid. De SPD had zijn marxistische veren inmiddels afgeschud en had in 1969 met de charismatische Willy Brandt voor het eerst in de West-Duitse geschiedenis de bondskanselier geleverd. Zijn opvolger als bondskanselier, Helmut Schmidt, prees begin jaren zestig nog de PvdA als inspiratiebron voor de omwentelingen binnen de SPD.

Maar vanaf het einde van de jaren zestig zag Schmidt tot zijn afgrijzen hoe de Nederlandse sociaaldemocraten steeds verder afdreven naar links. Nieuw Links, de vernieuwingsbeweging binnen de PvdA, wilde de DDR erkennen, noemde de bouw van de Muur "historisch juist" en viel dikwijls op door uitspraken die fel anti-Bondsrepubliek waren.

De adoptievader van Nieuw Links, Joop den Uyl, kon nauwelijks meer verschillen van Helmut Schmidt - de even polariserende als moraliserende den Uyl tegenover de pragmatische en ietwat kille Schmidt, die weinig op had met het radicalisme van Nieuw Links.

NAVO-dubbelbesluit

De wederzijdse ergernis steeg tot grote hoogten in de discussie rond het NAVO-dubbelbesluit. Schmidt was een voorvechter van de plaatsing van Amerikaanse middellangeafstandsraketten op Europees grondgebied. De PvdA van Den Uyl, met in hun kielzog de Nederlandse vredesbeweging, vormde echter een zeer luidruchtige tegenstander.

De weerstand ging zelfs zo ver dat de PvdA ervoor pleitte om Nederland dan maar uit de NAVO te laten treden. Tot de niet geringe opluchting van Schmidt werd Den Uyls partij eind jaren zeventig uit de Nederlandse regering gehouden. Schmidt deed veel liever zaken met de christendemocratische premier Dries van Agt, die de bondskanselier bleef steunen ondanks het protest in eigen land.

Bel liever Kok…

Met hun bemoeizucht en eeuwig opgeheven vingertje joegen de Nederlandse sociaaldemocraten de SPD in deze periode voortdurend tegen zich in het harnas. Schmidt zou Den Uyl later in zijn memoires, in verwijzing naar de socioloog Max Weber, een typische representant van de wat naïeve Gesinnungsethiker noemen, iemand die liever het moreel goede nastreefde dan wat daadwerkelijk mogelijk en noodzakelijk was.

Den Uyl’s opvolger Wim Kok lag dan ook aanmerkelijk beter bij de SPD. "Als je Kok belde, was het probleem snel opgelost", tekende Drögemöller op uit de mond van een van Willy Brandts adviseurs. Bij Den Uyl begonnen de problemen dan pas.

Bijzondere buren

Drögemöller besluit ‘Zwei Schwestern in Europa’ met een bescheiden lofzang op de PvdA. Natuurlijk was de Britse Labourpartij belangrijker voor de SPD, maar desondanks waren de Nederlandse sociaaldemocraten graag geziene gasten in Bonn om hun expertise en hun pioniersarbeid voor Europa. En natuurlijk zal Den Haag de komende jaren aan invloed inboeten door de uitbreiding van de EU, maar de SPD en de PvdA zullen voor altijd verbonden blijven door de rijke tradities van deze twee "bijzondere buren".

Het is het sympathieke einde van een boek dat als een eerbetoon mag gelden aan de Duits-Nederlandse sociaaldemocratie. Het wachten is nu alleen nog op eenzelfde boek over de CDU en het CDA.

Jonathan Witteman is redacteur van het Duitslandweb.