Afkeer van het antifascisme
Onderzoek naar Oost-Duitse omgang met nazi-verleden

Moller baseert haar conclusies op een onderlinge vergelijking van 182 interviews, waarin 142 personen, afkomstig uit 40 families in Oost- en West-Duitsland, naar hun houding tegenover het nazi-verleden werden gevraagd. De geïnterviewden zijn verdeeld over drie generaties: de oorlogsgeneratie, haar kinderen en haar kleinkinderen. Uit de interviews blijkt, dat in de DDR een grotere discrepantie tussen het 'publieke geschiedbeeld' en de individuele herinnering bestond dan in de BRD. In de Bondsrepubliek woedde in de jaren zestig en zeventig een publiek debat over het nazi-verleden. Bovendien begon de naoorlogse generatie haar ouders in familiekring aan de tand te voelen over de Hitler-tijd. Omdat de publieke en private debatten parallel liepen, ontstond een 'publiek geschiedbeeld' dat talloze, individuele herinneringen reflecteerde, en een 'privaat geschiedbeeld' dat in het reine moest zien te komen met het 'publieke geweten'.

In de DDR-dictatuur daarentegen maakte het verbod op vrije meningsuiting een publiek debat onmogelijk. De omgang met het verleden speelde zich vooral af in de semi-private niches, waaronder de familie. Omdat er geen wisselwerking tussen publieke en private meningsvorming plaatsvond, konden de herinneringen van de Oost-Duitse oorlogsgeneratie betrekkelijk ongestoord voortleven. De uiteindelijke ondergang van de DDR en het in diskrediet brengen van de antifascistische doctrine sterkte veel oudere Oost-Duitsers in hun 'private' geschiedbeeld, waarin hen weinig blaam trof. Deze visie zou met name in de generatie van de kleinkinderen een vruchtbare voedingsbodem hebben gevonden: aangezien zij de staatsleer nauwelijks meer bewust heeft meegemaakt, wordt zij niet zo sterk als haar ouders voor het dilemma van publiek antifascisme en de overlevering van de oorlogsgeneratie geplaatst.

Samenvattend kan worden gesteld, dat de DDR een dubbelrol speelt in Mollers verklaring van de Oost-Duitse relativering van het nazi-verleden. Met haar verbod op vrije meningsuiting, bij gelijktijdige indoctrinatie van de bevolking met een 'antifascistisch geschiedbeeld', maakte de DDR het voortbestaan van vergoeilijkende herinneringen aan het nationaal-socialisme voor het eerst mogelijk. De ondergang van de 'antifascistische' DDR bevestigde vervolgens veel Oost-Duitsers in deze herinneringen, en stelde hen bovendien in staat ze voor de eerste keer publiekelijk te verkondigen. Deze conclusie werpt een interessant licht op de suggestie die Sabine Moller aan het eind van haar spannende onderzoek doet, namelijk dat de diskreditering van het antifascisme eraan bij kan dragen dat het rechts-extreme denken onderdeel wordt van het dagelijkse discours.

Mark Schenkel is student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb. Momenteel studeert hij aan de Humboldt Universität in Berlijn.

Overige recensies:
Perlentaucher