Idealisme Habermas botst met Europese praktijk
Duitse filosoof in debat met Nederlandse prominenten

Frits Bolkestein is niet overtuigd. Dat verraadt de sceptische toon waarop hij bij Jürgen Habermas doorvraagt over diens voorstellen om de bevolking meer bij het Europese eenwordingsproces te betrekken. Het aanjagen van een Europabreed publiek debat bijvoorbeeld. Hoe valt dat nu praktisch te organiseren? Wie moet dat doen? In welke taal?

Hier botste Bolkestein, de man die als voormalig Eurocommissaris vertrouwd is met de Europese praktijk, met de Duitse filosoof en zelfverklaard schrijftafelgeleerde – en misschien wel de grootste denker van deze tijd.

Dat maakte het in meerdere opzichten tot een zeer leerzame zondagmiddag in Felix Meritis, de erudiete Habermas gezeten tegenover vijf zwaargewichten uit de Nederlandse wetenschap en politiek. Naast Bolkestein waren dat bijvoorbeeld ook de Amsterdamse burgemeester Job Cohen en hoogleraar grootstedelijke problematiek Paul Scheffer.

Urgent

Habermas was gevraagd te reageren op de vragen die de vijf achtereenvolgend op hem afvuurden. Die vorm bracht aan het licht hoe veelzijdig, maar vooral hoe urgent de thema’s nog zijn waarover de emeritus-hoogleraar filosofeert. De recente crisis in het Europese eenwordingsproces dus, maar ook de rol van religie in de samenleving of de omgang met nieuwkomers in de (nationale) gemeenschap.

De actualiteit van Habermas’ denkbeelden werd nog onderstreept door de presentatie van de bundel ‘Geloven en weten en andere politieke essays’. Daarin is een aantal recente publicaties verzameld over de invloed van de globalisering en de hernieuwde opkomst van religie op de westerse samenleving. De bundel, een tip voor iedereen die meer wil begrijpen van de huidige tijd, bevat artikelen over ‘de toekomst van de democratie’, ‘de vorming van een Europese identiteit’ en ‘de grenzen van het postmoderne liberalisme’.

Tezamen vormen zij Habermas’ denkproces om de verlichte waarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit opnieuw vorm te geven in een postnationale en wat hij noemt ‘postseculiere’ wereld. Hij komt uit bij vrij concreet geformuleerde ideeën, zoals de uitwerking van een internationaal volkenrecht dat niet het recht tussen nationale staten regelt, maar tussen alle burgers wereldwijd: een wereldburgerrecht. Of bij de noodzaak van een Europese publieke ruimte en politieke cultuur.

Idealisme

Toch schuilt in deze denkbeelden een zeker idealisme: ze veronderstellen vaak een grote mate van zelfreflectie, common sense en ruimdenkendheid. En bovenal: een lange adem. Het nationalisme dat nu zo moeilijk is uit te bannen – zo hield hij het publiek in Felix Meritis voor – was een negentiende eeuwse constructie. Waarom kunnen we nu dan niet proberen een Europees bewustzijn te creëren?

Misschien omdat beleidsmakers daar vanuit hun positie de tijd niet voor hebben. Dat was een tweede les die uit de podiumsdiscussie viel te trekken. Bolkestein zei niet minder dan Cohen of Scheffer best in Habermas’ denkbeelden mee te kunnen gaan. Zijn fundamenten en voorwaarden voor een rechtvaardige, mondiale samenleving zijn overtuigend. De gemene deler achter hun vragen was echter: hoe kunnen we die nú in de praktijk omzetten?

Habermas heeft daar eerder wel eens op geantwoord dat we geduld moeten hebben en – zelfs als het tegen beter weten in is – hoop moeten houden. Deze middag in Amsterdam maakte hij duidelijk dat ze de vraag naar de praktische omzetting niet aan een filosoof moeten stellen. “Dat weet u waarschijnlijk beter dan ik,” zo luidde herhaaldelijk zijn antwoord.