Kóvács: 'Gorbatsjov trok zijn handen ervan af'
Politici praten na over 1989 bij Clingendael

De huidige eurocommissaris Lázsló Kovács (70) was in 1989 de Hongaarse staatssecretaris van Buitenlandse Zaken. In Den Haag haalt hij zijn persoonlijke herinneringen op aan het meest markante jaar in zijn politieke loopbaan. Overigens zonder de aangekondigde Hans Dietrich Genscher. De voormalige West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken moest wegens een oogoperatie verstek laten gaan.

Kovács maakte van dichtbij mee hoe in mei 1989 zijn land als eerste de schaar zette in het IJzeren Gordijn. Dat de Oost-Duitsers op de hoogte waren van de ontwikkelingen in Hongarije, bleek tijdens de zogenoemde pan-Europese picknick op 19 augustus 1989 nabij de Hongaarse grensplaats Sopron. Tijdens deze vredesdemonstratie ging de Oostenrijks-Hongaarse grens voor iedereen drie uur lang open. Ruim zeshonderd DDR-burgers maakten gebruik van deze mogelijkheid.

Vluchtelingenprobleem

 Nauwelijks een maand later opende Hongarije voor iedereen de grens met het kapitalistische Oostenrijk. “Alleen in september 1989 verlieten ongeveer zestigduizend Oost-Duitsers de DDR via ons land”, aldus Kóvács. “Anderen zochten hun heil bij de West-Duitse ambassades in Boedapest, Praag en Oost-Berlijn. We moesten samen met de Bondsrepubliek snel een oplossing vinden voor dit probleem.”

Dat het vluchtelingenvraagstuk niet vanuit het Kremlin of Oost-Berlijn zou worden opgelost, was al snel duidelijk. “Sovjetleider Michaïl Gorbatsjov trok zijn handen ervan af”, stelt Kovács nu. “Hij zag het als een zaak voor ons, de DDR en de Bondsrepubliek. We konden doen wat we wilden. Gorbatsjov was een pragmatische leider. Hij zag in dat het IJzeren Gordijn alleen al om financiële redenen niet meer te handhaven was.”

Kovács praat met een schijnbaar gemak over de ontwikkelingen in zijn land die het gezicht van Europa mede hebben veranderd. Had het IJzeren Gordijn niet eerder kunnen vallen? “Als Breznjev in de Sovjet-Unie nog aan de macht was geweest, had niets van dit alles plaatsgevonden”, antwoordt de Hongaar beslist. “Toch wisten wij dat het IJzeren Gordijn zou vallen, alleen niet precies wanneer. Wij rekenden erop dat de Europese tweedeling nog minstens tien jaar zou voortduren.”

Precedent

De ontwikkelingen in Hongarije en het Kremlin zetten het Oost-Duitse regime onder grote druk. “De DDR was afhankelijk van de Muur en het IJzeren Gordijn”, aldus de Duitse historicus Manfred Görtemaker tijdens de discussie. Volgens de wetenschapper, verbonden aan de universiteit van Potsdam, is de val van de Muur van groter belang geweest dan de opening van de Hongaarse westgrens. “Zonder de Muur had de DDR geen bestaansrecht. Als het Oost-Duitse regime zou vallen, was dit een precedent voor andere Oostblokstaten.”

De Sovjet-Unie zou volgens deze lezing een groot belang hebben de Muur overeind te houden. Görtemaker: “Daarom vroeg in augustus 1989 de leiding van de sovjettroepen in de DDR aan Gorbatsjov gewapend te mogen ingrijpen als de situatie uit de hand zou lopen. Maar hij gaf daarvoor geen toestemming.”

De weigering van de sovjetleider het tij met geweld te keren, zette het DDR-regime volgens Görtemaker voor het blok. “Het Politbureau trachtte de druk weg te nemen door de reisrestricties op te heffen, maar dat liep onbedoeld gigantisch uit de hand.”

Görtemaker verwijst naar de beroemd geworden persconferentie van Politbureaulid Günter Schabowski die de maatregel moest aankondigen. “De man wist niet waarover hij sprak. Hij was niet op de hoogte gesteld van deze wetswijziging, dat verklaart ook deels het verrassende einde van de Muur.”