Betrokken, praktisch en eigenzinnig
Portret van SPD-presidentskandidaat Gesine Schwan

In een overvol zaaltje van de faculteit Oost-Europastudies aan de Universiteit München hield Gesine Schwan ruim twee jaar geleden een toespraak ter opening van het Duits-Poolse jaar. Voordat zij aan haar lezing over de Poolse bevrijdingsbeweging Solidarność (Solidariteit) begon, stond de met veel egards ontvangen 'Frau Professor Schwan' erop dat de organisatoren nog een paar extra klapstoelen zouden neerzetten: veel van de overwegend oudere bezoekers hadden geen zitplaats meer kunnen veroveren.

Het is Schwan ten voeten uit: de voormalig beschermvrouwe van een campagne voor meer maatschappelijke betrokkenheid laat het niet graag bij abstracte idealistische redevoeringen. Even typerend is overigens misschien dat de gevraagde stoelen er ondanks het warme applaus van het Münchens publiek niet kwamen: brandveiligheidsvoorschriften. Het is niet voor het eerst dat Gesine Schwan haar dadendrang door alledaagse regels ingeperkt ziet – en het zal ook niet de laatste keer zijn.

Duits-Poolse betrekkingen

In haar huidige functie als directeur van de Europa-Universität Viadrina in Frankfurt/Oder aan de Duits-Poolse grens kwam Schwans doortastend optreden goed van pas. Haar grote project om van de universiteit een zelfstandige stichting te maken, is dit voorjaar voltooid. Bekender nog werd Schwan door haar inzet voor de academische uitwisseling met Polen. Daarmee oogstte zij ook in het buurland erkenning, waar zij al tijdens haar promotietijd regelmatig als onderzoekster te gast was.

Als regeringscoördinator voor Duits-Poolse betrekkingen liep zij echter de afgelopen jaren in de moeilijke fase onder de conservatieve, anti-Duitse regering Kaczynski tegen haar grenzen aan. Meer dan wijzen op de progressieve stromingen in de Poolse bevolking kon Schwan niet. De moeizame dialoog met de Poolse regering was aan kanselier Angela Merkel voorbehouden.

Praktisch idealisme

Op haar best is Schwan als een idee overtuigend en met inzet van haar gehele persoon aan de man moet worden gebracht. Moeizaam onderhandelen en compromissen sluiten passen daarentegen minder bij de vrouw met het weerbarstige krullenkapsel. Daarin lijkt zij enigszins op haar rivaal Horst Köhler – al ontkent zij dat zelf in alle toonaarden.

Haar energieke manier van doen leverde haar in de eerste wedloop met Köhler om het presidentschap in 2004 onverwacht veel stemmen op, zelfs vanuit christelijke en liberale hoek. Met haar op het laatste moment gestarte campagne die ‘vertrouwen in de politiek’ centraal stelde, won Schwan door haar authentieke optreden het vertrouwen van haar kiezers.

Zelf zegt Schwan haar praktisch idealisme aan haar jeugd te danken. Geboren in 1943, groeide zij tijdens de oorlog op als dochter van een Berlijns onderwijzersgezin. Haar ouders waren actief in het verzet en hielpen een joods meisje onderduiken. Na haar eindexamen aan een Franstalig gymnasium studeerde Schwan in Berlijn en Freiburg romanistiek, geschiedenis, filosofie en politicologie. Zij promoveerde op de Poolse filosoof Leszek Kolakowski, een bekend criticus van het Stalinisme.

Afkeer van het communisme

Waarom de SPD uitgerekend Schwan naar voren schuift als kandidate valt tegen deze achtergrond niet moeilijk te raden. Behalve populair is de belijdend katholiek ook geheel vrij van de verdenking met Die Linke te sympathiseren.

Met haar afkeer van het communisme heeft Schwan zelfs al eens haar politieke carrière op het spel gezet. In de jaren tachtig riep de toenmalig Bondskanselier Willy Brandt zijn partij op om Schwan, een fervent voorstander van het NAVO-dubbelbesluit, niet te herkiezen in de SPD-commissie voor grondwaarden – met succes. De reden: Schwan had haar partij verweten een kritiekloze houding in te nemen ten opzichte van communistische regimes. Anders dan haar in 1989 overleden eerste man, de politicoloog Alexander Schwan, bleef zij echter wel in de SPD.

Inmiddels is Schwan niet alleen allang in ere hersteld, maar geldt ze bovendien als mogelijke 'redder' van haar partij, zoals weekblad Die Zeit kopte. Met nadruk op ‘mogelijke’. Want los van de verhitte discussie om haar nominatie staat vast dat Schwan op stemmen van Die Linke aangewezen is om binnen te komen in de presidentiele residentie, het Berlijnse slot Bellevue. Tegelijkertijd moet zij op afstand blijven van de oud-communisten. Tegenover tijdschrift Der Spiegel verklaarde Schwan gisteren dan ook dat zij niet bereid is tot concessies aan Die Linke.

Corruptie

Hoe weinig kans van slagen het waagstuk van de SPD ook heeft om met hulp van de Linke, maar zonder concessies aan deze partij een SPD-president te kiezen – aan Schwan zal het niet liggen. Niettemin is de eigenzinnige politica niet van zins om zich voor het SPD-propagandakarretje te laten spannen. En ook dat zou op de lange weg naar de presidentsverkiezingen volgend jaar weleens voor problemen kunnen zorgen.

Bovendien is er nog de hobbel van een corruptieverdenking, al lijkt die vooralsnog geen afbreuk te doen aan Schwans imago. Samen met haar huidige man Peter Eigen, oprichter van de anticorruptie-organisatie Transparency International, bood Schwan vorig jaar het farmacieconcern Ratiopharm aan om tegen een donatie aan een door haar geleid wetenschappelijk instituut, het imago van het concern te helpen verbeteren. Waaruit die hulp bestaat, blijft in het midden. Volgens Schwan gaat het uitsluitend om lezingen, waarvan zij het honorarium aan het instituut gedoneerd zou hebben.

En dan blijft ook nog steeds de vraag in hoeverre de eigengereide Schwan zich thuisvoelt in het ambt van bondspresident, die in Duitsland vooral een ‘Grüß August’, een lintjesknipper is. Net als haar mededinger Köhler zal Schwan een duidelijke mening hebben – die zij echter in de meeste gevallen voor zich zal moeten houden. Köhlers inmenging in de politiek noemt Schwan “gevaarlijk”, omdat hij daarmee de vijandigheid tegenover 'de politiek' zou vergroten. Schwan zou door kritische uitlatingen echter ook nog eens haar rol als reddende engel van de SPD op het spel zetten.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb.