De bedreiging van de Duitse middenklasse
Politiek en media springen in op angst voor armoede

Schokkend nieuws bevat het armoederapport, dat maandag door SPD-minister van Sociale Zaken Olaf Scholz voortijdig bekend werd gemaakt, in feite niet. De Neue Zürcher Zeitung vroeg zich dan ook hoofdschuddend af waarom de Duitsers zoveel ophef maken over de statistiek van armoede en rijkdom in Duitsland, gebaseerd op cijfers van 2005. Met een – overigens al jaren constant – armoedepercentage van slechts 13 procent scoort Duitsland in vergelijking met andere Europese landen immers niet slecht: alleen in Nederland, Denemarken en Zweden werkt het sociale vangnet volgens het Zwitserse dagblad beter.

Inderdaad draaien de campagnemachines in Duitsland alweer op volle toeren. Dat blijkt alleen al uit de manier waarop minister Scholz het derde 'Armuts- und Reichtumsbericht', zoals het rapport voluit heet, presenteerde: eigenlijk zou de Bondsdag het verslag pas eind juni goedkeuren, maar Scholz deelde de voorlopige resultaten afgelopen maandag al in een kort tevoren geplande persconferentie mee – na deze een dag van tevoren met de Bild am Sonntag te hebben besproken.

Twee soorten middenklasse

Nu staat echter, anders dan twee jaar geleden, niet de onderklasse in de schijnwerpers, maar de middenklasse. De meest opzienbarende conclusies van het armoederapport zijn de groeiende kloof tussen arm en rijk en het verlies van economische stabiliteit in de maatschappelijke middenmoot: sinds 2001 het eerste armoederapport verscheen, zijn vijf miljoen Duitsers vanuit de middenklasse in de armoede afgegleden. Ook deze observatie is trouwens niet nieuw en zeker niet onomstreden. Toch raakt de voorspelbare politieke discussie, die op het verschijnen van het verslag volgde, aan een diep gevoelde maatschappelijke angst.

In feite zijn het twee middenklassen, waar de Duitse politiek zich momenteel mee bezig houdt. Economen rekenen meestal degenen tot de middenklasse, die meer dan de helft, maar minder dan het dubbele van het gemiddeld inkomen verdienen. Deze groep is nu aan het krimpen: de ooit door de socioloog Karl Martin Bolte geobserveerde ui-structuur van de Duitse inkomensverdeling – smalle boven- en onderkant, breed middensegment – wordt geleidelijk ingesnoerd. Dat blijkt al geruime tijd uit cijfers van vooraanstaande onderzoeksbureaus als McKinsey en het Deutsche Institut für Wirtschaftsforschung (DIW).

Maar naast deze economische bestaat er ook een sociale definitie van middenklasse, die niet helemaal met de eerste samenvalt. Deze definieert zich via een set van gedragscodes, normen en waarden, zoals een brede algemene ontwikkeling en het streven naar een betere maatschappelijke positie. Terwijl politici voornamelijk over de eerste middenklasse spreekt, kijken zij voortdurend met een schuin oog naar de laatste. Want terwijl de economische middenklasse smaller wordt, beleven de middenklassewaarden daarentegen hoogconjunctuur.

De gemiddelde Duitser

Middelmaat is in. Al jaren tonen tv-programma's als 'Deutschland sucht den Superstar' (de Duitse versie van Idols) en 'Germany's next topmodel' geen sterren, maar juist doodgewone mensen. Weekblad Der Spiegel bracht dit voorjaar een uitvoerig, geen detail onvermeld latend titelverhaal over de gemiddelde Duitser. Tot dan toe viel deze eer hooguit staatshoofden en religieuze leiders te beurt.

Al deze aandacht voor de familie Doorsnee staat slechts in schijnbare tegenstelling tot de erosie van de economische middenklasse. Schaarste bepaalt de prijs, leren immers eerstejaars economiestudenten al en met culturele waardepatronen is dat vaak niet anders dan met economische grootheden.

Tegen deze achtergrond is het niet zo verwonderlijk dat de SPD voor de door met name door partijleider Kurt Beck aangezwengelde onderklassediscussie eind 2006 geen stormachtig applaus oogstte. Hoewel de middenklasse krimpt, identificeren de Duitsers zich bij voorkeur met deze laag van de bevolking. Op de onderklasse, belichaamd door langdurig werklozen, daarentegen reageert men zelfs toenemend vijandig, zoals vorig jaar bijvoorbeeld bleek uit het rapport 'Deutsche Zustände' van de Universität Bielefeld.

Angsten

Door ervaring wijs geworden, richtte Olaf Scholz bij de presentatie van het armoederapport nu dan ook niet zo nadrukkelijk de aandacht op de onderklasse, maar op het midden van de samenleving. Opvallend vaak neemt hij het woord 'armoederisico' in de mond, daarmee handig inspelend op de zorgen van degenen die niet arm zijn, maar zich wel zorgen maken over de toegenomen onzekerheid op de arbeidsmarkt. Hoe zeer hij daarmee een gevoelige snaar raakte, bleek uit de snelheid waarmee ook de andere partijen het thema oppikten.

Verkiezingstechnisch begrijpelijk, want wie zich succesvol als partij van de middenklasse opwerpt, krijgt er waarschijnlijk meteen ook de stemmen bij van degenen die zich momenteel graag met middenklassewaarden identificeren. Maar of iemand momenteel een oplossing heeft voor de reële maatschappelijke angsten is nog maar de vraag. In de discussie naar aanleiding van het armoederapport reden alle partijen vooral hun bekende stokpaardjes: van het minimumloon (SPD) via verhoging van de bijstand (Grüne, Linke) tot belastingverlagingen (CDU/CSU, FDP).

Experts twijfelen of deze maatregelen een oplossing van het probleem vormen. Weliswaar legt het Duitse belasting- en sociaal stelsel in internationale vergelijkingen een bijzonder grote druk op de modale en beneden modale inkomens, zoals ook de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) vorig najaar in een rapport kritisch opmerkte. Alleen al de sociale premies bedragen in Duitsland inmiddels 40 procent van het inkomen. Doordat de hoogte van de belastingtarieven bovendien geen gelijke tred houdt met de inflatie, belandt de middenklasse makkelijker in de hoogste belastingschaal.

Globalisering

Toch gaat het niet om een Duits vraagstuk. Ook in Frankrijk deed rond de verkiezingen het begrip 'precariaat' opgeld voor de groeiende bevolkingsgroep die in onzekere arbeidsverhoudingen leeft. Amerikaanse sociologen spreken al sinds 2000 van het verdwijnen van de middenklasse de Verenigde Staten. De oorzaken voor de toenemende economische onzekerheid en de groeiende tegenstelling tussen arm en rijk zijn dan ook te zoeken in de geglobaliseerde economie.

Daarom is het zelfs nog maar de vraag of de door alle partijen eenstemmig bepleite verbetering van het onderwijssysteem een echte oplossing vormt. Een hogere opleiding verkleint weliswaar het armoederisico, maar verandert niets aan de onzekerheid op de globale arbeidsmarkt. Wel laat de grote aandacht voor onderwijs – een typische middenklasse-houding – zien dat de middenklassewaarden nog springlevend zijn.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb.