Een bijzondere soort familieverhalen
De filmcyclus 'Heimat 3'

Met ‘Heimat 3’ heeft Edgar Reitz dit jaar de omvangrijke en indrukwekkende ‘Heimat’-cyclus afgesloten. Daarmee komt de lengte van de trilogie uit op in totaal 48 uur. Reitz volgt losjes de wederwaardigheden gedurende de korte twintigste eeuw van het geslacht Simons, een familie van rijke industriëlen in het fictieve dorpje Schabbach in de Hunsrück, Reitz' eigen Heimat in het zuidwesten van Duitsland. In 1983 voltooide hij voor de Duitse televisie het eerste deel, kortweg ‘Heimat’ getiteld. Deze serie van elf films bestrijkt de periode tussen de Eerste Wereldoorlog en jaren zestig. Het tweede deel uit 1992, ‘Die zweite Heimat’, gaat over de jaren zestig en zeventig. In beide delen speelt de geschiedenis van Duitsland een grote rol: in ‘Heimat’ de opkomst en ondergang van het Derde Rijk; in ‘Die zweite Heimat’ de studentenopstanden en de terreur van de RAF. Steeds koppelde Reitz grote historische gebeurtenissen aan de levens van concrete mensen.

Ook voor de periode waarin de zes delen van ‘Heimat 3’ zich afspelen, tussen 1989 en de millenniumwisseling, is weer genoeg ‘historisch materiaal’ voorhanden. De Wende, de Duitse eenwording en allerlei technologische ontwikkelingen - de introductie van de mobiele telefoon en internet - hebben de afstanden in Duitland en de rest van de wereld verkleind. Dit alles speelt in ‘Heimat 3’ zeker een rol, maar deze gebeurtenissen zijn ditmaal veel verder naar de achtergrond gedrongen. Ze vormen, in de woorden van Reitz, slechts Nebengeschichte.

Familieverhalen

In 2004 vertelt Reitz voornamelijk familieverhalen. Hervonden en nieuwe liefdes, overspel, de tragikomische begrafenis van de patriarch van de familie Simons, keiharde concurrentie tussen vader en zoon, ruzies over erfenissen, verloren zonen, het zwarte schaap dat zich uiteindelijk te pletter vliegt; het speelt allemaal een rol. Spil van de film wordt gevormd door het musicipaar Hermann en Clarissa. Reitz begint ‘Heimat 3’ met deze twee personages die we al kennen uit ‘Die zweite Heimat’, vanaf het punt dat er - opnieuw - een romance tussen hen opbloeit. Volgens Reitz valt er juist vanáf dit punt eigenlijk zoveel meer te vertellen dan de gemiddelde Hollywood-film doet. Want helden en heldinnen die elkaar in de armen vallen aan het eind van de film, hoeven nooit de harde strijd te leveren die daarna pas begint. Aanvankelijk lijkt er inderdaad nauwelijks een betere plek denkbaar voor een 'ze leefden nog lang en gelukkig' dan het gezellige vakwerkhuisje langs de Rijn dat Hermann en Clarissa betrekken. Toch blijkt in de vele uren film die daarna volgen dat dit allerminst een garantie biedt voor het samen hebben van een 'thuis', waar beide zo naar verlangden. Daarbij komen nog Hermanns ambivalente gevoelens over de terugkeer naar zijn geboortedorp Schabbach en zijn geldbeluste familie. Verweven met de problemen van Hermann en Clarissa zijn de relatieperikelen van vele anderen die op de één of andere manier met hen en het Gunderrodehuis zijn verbonden.

Het bijzondere van de serie, is tevens wat van ‘Heimat 3’ méér maakt dan een alledaagse soap. Tussen al het familiegewoel van ‘Heimat 3’ door, zijn er kleine momenten waarin de personages de meelevende toeschouwer als het ware even apart nemen. Op die momenten gebeuren er dingen die ons op een meer beschouwelijke afstand van het familieleed plaatsen, zoals in de scène waarin Hermanns broer Ernst en een architect vanuit een vliegtuigje neerkijken op het landschap rond Schabbach. Van alle bouwsels die de mens achterlaat, merkt de architect op, zijn de wegen het meest duurzaam. De sporen die mensen trekken door steeds dezelfde weg te lopen, snijden zo diep in het landschap, dat ze praktisch onuitwisbaar zijn. Reitz lijkt in zijn film te willen zeggen dat de sporen in onze levens, de ingesleten paden die patronen zijn gaan vormen, al even hardnekkig zijn. Het zijn onze gewoontes waarin we thuis zijn, soms tegen wil en dank. Als producten van de jaren zestig zien Hermann en Clarissa hun verhouding bijvoorbeeld als een vrije relatie. Maar hoewel ze niet zijn getrouwd, zijn ze in feite gewoon een echtpaar, aldus Reitz in een interview. Deze “oplossing” zorgt voor “een zekere onbehagen”: “Dat uitgerekend het oudste antwoord na jaren achterhaald te zijn geweest nu opnieuw het juiste zou zijn, stelt ons ook een beetje teleur.”

Balans

Het lijkt erop dat Reitz, nu 75 jaar oud, de balans opmaakt en ziet: ondanks Ebay, Easyjet en Handy is er de afgelopen decennia feitelijk niets veranderd. We zitten nog evenzeer als tevoren vast in patronen en structuren. Is er dan geen ontkomen aan? Gaat het altijd zo verder? Het slot geeft te denken. ‘Heimat 3’ – en daarmee de ‘Heimat’-trilogie – laat de kijker achter met de 'volledige radeloosheid' van Lulu. Zij is de dochter van Hermann en inmiddels zelf moeder geworden van een zoontje, op dat moment de jongste telg van het Simons-geslacht. De kijker heeft Lulu aanvankelijk leren kennen als nukkige adolescent die Hermann de scheiding van haar moeder en zijn afwezigheid tijdens haar jeugd niet kan vergeven. Later verliest zij haar vriend en de vader van haar zoontje. Tot slot gaat het project waarbij ze steeds meer betrokken was geraakt letterlijk te gronde. De omvangrijke en spraakmakende kunstcollectie van haar oom Ernst, die onder haar leiding onderdak zou krijgen in een museum dat het prestige van de Simons nog eens moest aanzetten, raakt door een ramp in de onderaardse opslag bedolven onder beton.

Na elf uur film waarin Reitz de manieren onderzoekt waarop we - onontkoombaar - thuis raken in ons leven, eindigt ‘Heimat 3’ dus met het uitlichten van de wanhoop van een vrouw die in de loop van haar leven vrijwel alles verliest wat haar een thuis had kunnen geven. Reitz suggereert dat dit het alternatief is voor de sleur van alledag, die als de naald van een pick-up blijft hangen in de groef van het thuis-zijn. Een weinig geruststellende gedachte.

Mathijs Lieshout is autonoom kunstenaar

De VPRO zendt vanaf 26 december op Nederland 3 de filmreeks ‘Heimat 3’ uit. Tot die tijd is deze filmserie in een aantal filmhuizen in het land te zien.