Schrijvers op drift
Een literaire bootreis over de Oder

"Als ich klein war, führte jeder Spaziergang zur Oder."
"Kiedy bylam dzieckiem, kazdy spacer prowadzil nad Odre."

Tonnus Oosterhoff is vaak op het dek te vinden van het schip, starend in de groene leegte met een eenzame boerderij aan de Poolse kant en een ooievaarspaartje op de Duitse oever. Op de heuvels na lijkt het er op zijn Oost-Groningse land. Veel tijd voor mijmering is hem evenwel niet gegund. Een programma met leesbeurten op scholen en in historische oorden, voordrachten op de boot en excursies en ontvangsten omlijsten de tocht.

In Frankfurt/Oder, samen met Düsseldorf het zenuwentrum van het Oder-Rijn-project, staat een saxofoonkwartet voor het Kleist-museum te blazen, en daarachter staat het stadsbestuur met sekt in prettige afwachting van de vaargasten. De grensstad pioniert deze maanden rond de uitbreiding van de Europese Unie haast onophoudelijk. Vijf dagen geleden nog organiseerde de befaamde Oost-Europa-publicist Karl Schlögel, die hier aan de Viadrina-universiteit doceert, een waanzinnige 'afscheids'-party voor truckers en wetenschappers, studenten en bewoners op de plek waar vóór 1 mei de vrachtwagens met honderden tegelijk moesten wachten op toegang naar het oosten. Countrystar Günter Gabriel en presidentskandidate Gesine Schwan - die zich als Truckersbraut liet aankondigen - stalen de show.

Op de andere oever, in Slubice, kondigt de Wahlberliner Oscar van den Boogaard even later in het Collegium Polonicum een 'nogal abstract' fragment aan, dat hij zal voorlezen. Maar het is niet zo abstract of de erotiek spat ervan af: "...aber nichts passte richtig, er schüttelte den Kopf, bis die Nase perfekt in die meine passte und seine Ohren in meine Ohren und seine Augen hinter meine Augen..."

Wanneer hij uitgelezen is valt er een stilte. In het preutse, katholieke Polen heeft studentengrensstad Slubice een daad gesteld - niet de eerste. Dan zet de Oekraïense schrijver Juri Andruchowytsch het applaus in. Een jonge Poolse vrouw zal zonder blikken of blozen de Poolse vertaling van het fragment voorlezen.

Andruchowytsch is in Duitsland inmiddels bekend van scherpzinnige essays over zijn land, dat vanaf 1 mei zo dramatisch van Polen werd afgesneden, en daarmee van het georganiseerde Europa. Als troost wordt de sprankelende auteur heel vaak in Duitsland uitgenodigd. En waarlijk, de vorige avond, toen de schrijvers aan wal sliepen in het voormalige stalinistische paradijs Eisenhüttenstadt, won zijn Oekraïne nota bene het Songfestival. Dat werd inkoppen bij het ontbijt. "Ja, inderdaad, een heel grote troost voor mijn land", grapte hij. Om doodernstig een lofzang te houden op het winnende zangeresje met haar Karpaten-sound.

Daar staat zowaar Arnon Grunberg in het Kleist-museum. Die komt van een grote manifestatie met Nederlandstalige literatuur, die toevallig tegelijkertijd in Berlijn plaatsvindt. Zijn Duits klinkt al net zo fraai als dat van Van den Boogaard. Die avond weet onderburgemeester Katja Wolle, ook een van de Frankfurtse pioniers, de charmante auteur in zijn paarse pak spontaan te strikken voor 'haar' schooltheaterfestival de volgende ochtend.

Pools-Duits verleden

Het is niet een en al jolijt op deze reis. De auteurs nemen met grote aandacht kennis van elkaars teksten en achtergronden. Omdat er nogal eens wordt gelezen op afgelegen, symboolzwangere oorden als het slot Neuhardenberg - belangrijk bezinnings- en conferentieoord voor de Duitse regering en haar (internationale) gesprekspartners - zijn de schrijvers vaak elkaars belangrijkste publiek, afgezien van een bus gymnasiasten en een lokaal cultuurclantje.

Op de boot wordt het pijnlijke Pools-Duitse verleden uitgebreid maar voorzichtig aangeroerd. We varen immers door Silezië en langs de Oder-Neisse-grens, door gebieden die nu Pools maar tot 1945 Duits waren. Jan Musekamp, een jonge Duitse wetenschapper met voorvaderen van de Nederlandse grensstreek, presenteerde gisteren, op de laatste vaardag, zijn boek in wording 'Von Stettin nach Szczecin - Eine Stadt im Umbruch' . Eerder deed Gregor Thum hetzelfde met zijn net verschenen lijvige boekwerk 'Die fremde Stadt - Breslau 1945'. Beide auteurs laveren open maar behoedzaam langs de taboes die hun onderwerpen oprakelen, bijvoorbeeld over de vernietiging van het Duitse cultuurgoed in het grensgebied en de vraag hoe je dat verleden weer tot leven kunt, mag, moet brengen.

Niettemin zijn er, veelal oudere, Poolse auteurs aan boord die laten merken dat ze niet op zulke - Duitse - boeken zitten te wachten, terwijl er geen Duitser opstaat die voluit in de verdediging durft te gaan. Ook tijdens de nazits houden de meeste Poolse auteurs zich afzijdig van de - gemiddeld jongere - Duitse schrijvers en daarmee van diepgravender gesprekken over de materie. En de Nederlanders? Die laveren er onbekommerd tussendoor. Margriet de Moor doet bijvoorbeeld erg haar best om ook bij de Poolse collega's aansluiting te vinden.

Daar is Stettin, nog havenstad zonder hart, nog van de Oder afgekeerd. In het statige Zeemuseum uit de Duitse tijd komt het gezelschap iets te laat. De onderburgemeester van de Poolse stad zegt dat ze het nu kan hebben, maar een jaar geleden nog heel kwaad zou zijn geworden. Of bedoelde ze nu juist dat ze het nu gewoon durfde te zeggen, terwijl ze zich een jaar geleden stilletjes had lopen verbijten? Menig Duitse gast slaat op het museumbalkon, met uitzicht op de Oder, aan het duiden. Om te concluderen: hoe dan ook, ze heeft het toch maar eerlijk gezegd.

Het laatste woord, poëtisch of prozaïscher, is over de Pools-Duitse gevoeligheden nog niet gezegd. Hopelijk ook in het Oder-Rijn-project niet. Maar Tonnus Oosterhoff zei bij een voordracht wat velen zullen hebben gedacht: dat het woord 'grens' voor hem nu wel even de 'grenswaarde' had bereikt. Eerst even bijkomen. Begin juni zien de auteurs elkaar in Rolandseck aan de Rijn terug voor de tweede etappe van 'Grenzen op Drift', een Rijnreis naar Nijmegen. Daar zal blijken dat het met de Duits-Nederlandse verhoudingen vergelijkenderwijs wel snor zit, alle voetbal-angsten ten spijt.

Annemieke Hendriks is freelance journaliste en schrijft momenteel een boek over de relaties tussen Duitsers en Polen. Dit boek komt tot stand met steun van hetDuitslandprogramma Hoger Onderwijsen verschijnt begin 2005.