Liberalisme als alternatief?
De FDP is nog altijd op zoek naar een vaste koers

De Freie Demokratische Partei (FDP) is een crisis bespaard gebleven. Voorzitter Guido Westerwelle is er afgelopen week in geslaagd om de critici binnen zijn liberale partij achter zich te scharen. Na intern beraad tijdens het weekend kon Westerwelle op maandag verklaren dat de partijtop unaniem had ingestemd met een Strategiepapier, waarin de partij haar koers voor de komende jaren uiteenzet, en dat de handtekening van de partijleider droeg. Met dit Strategiepapier had Westerwelle - in de ogen van zijn critici - eindelijk de daadkracht getoond waar het volgens hen een tijdlang aan had ontbroken. Liberale politici uit diverse deelstaten hadden de afgelopen maanden geklaagd over de kleurloosheid van geel-blauw op landelijk niveau. De FDP zou in het huidige debat over de hervormingen in Duitsland onzichtbaar zijn en Westerwelle zou over onvoldoende leiderschapskwaliteiten beschikken. Met het Strategiepapier kan de partij voorlopig echter weer even vooruit.

Het gemor binnen de FDP is in eerste instantie een uiting van onvrede over de ontwikkeling die de partij de afgelopen maanden heeft doorgemaakt. Na de Bondsdagverkiezingen, inmiddels ruim een jaar geleden, vielen de liberalen een tijd lang vooral op door de perikelen rondom vice-voorzitter Jürgen W. Möllemann, die werd gedwongen af te treden na geruchten over zwartgeldpraktijken. Daarna werd het stil in het liberale kamp. Deze stilte werd slechts doorbroken door alle ophef over de vermeende zelfmoord van diezelfde Möllemann in juni. Nu de SPD en de CDU elkaar verbaal steeds sterker te lijf gaan over de hervormingsplannen van de rood-groene coalitie, valt de FDP extra op door haar afwezigheid in het politieke debat. De liberalen staan in recente peilingen op slechts 6 procent van de stemmen. Een vreemde ervaring voor een partij, die van alle politieke partijen in de Bondsrepubliek het langst onafgebroken heeft geregeerd (29 jaar, van 1969 tot 1998) en dankzij namen als Hans-Dietrich Genscher en Otto Graf Lambsdorff nauwelijks uit de na-oorlogse, parlementaire geschiedenis van Duitsland valt weg te denken.

Nieuwe identiteit
Het gemor vormt tegelijkertijd echter onderdeel van een reeds langer durende zoektocht naar een nieuwe identiteit. Sinds de Duitse eenwording is de FDP niet langer de enige partij in de Bondsdag naast de beide volkspartijen SPD en CDU. De liberalen hebben het afgelopen decennium concurrentie gekregen van de Grünen en de PDS. Dat betekent dat de SPD en de CDU ook niet langer op de FDP zijn aangewezen om een meerderheid in de Bondsdag te behalen. Tot 1998 regeerde de FDP nog met de CDU. Met de regeringsdeelname van de Grünen nam echter, voor de eerste keer in decennia, een vierde partij deel aan de Duitse regering - ervan uitgaande dat de CDU en de CSU op landelijk niveau in de praktijk één partij vormen. De herschikking van het partijlandschap dwong de FDP tot een heroriëntatie op haar eigen koers.

Twee jaar geleden meende de partij deze koers te hebben gevonden. Onder leiding van de nieuwe, jonge voorzitter Westerwelle - en vice-voorzitter Möllemann - werd gekozen voor een onafhankelijke opstelling tegenover de SPD en de CDU, de partijen die in het verleden vaak door de FDP aan een regeringsmeerderheid waren geholpen. De FDP wilde het predikaat 'coalitiepartner' kwijtraken, en voortaan als 'alternatief' voor de SPD en de CDU door het leven gaan. De FDP wilde in omvang de derde partij van Duitsland worden. Westerwelle toonde zich voorstander van de tactiek die Möllemann had uitgedokterd om dit doel te bereiken: de FDP moest zich ontdoen van haar imago als partij voor de rijken, en zich profileren als Spaßpartei, een partij waar bredere lagen van de bevolking zich toe aangetrokken zouden voelen. De liberalen zetten voor de Bondsdagverkiezingen in op niet minder dan 18 procent van de stemmen - verder dan 12,8 procent waren zij nog nooit gekomen. Het resultaat is bekend: de FDP werd verweten in haar jacht naar stemmen het rechtspopulisme niet te schuwen, Möllemann kwam onder verdenking te staan van zwartgeld-praktijken en het begrip Spaßpartei werd alleen nog gebruikt door politieke tegenstanders om op smalende wijze over de liberale ambities te spreken. Voorzitter Westerwelle werd vooral verweten niet tijdig te hebben ingegrepen. Pas na de verkiezingen werden zowel Möllemann als de Spaß overboord gezet. Het streven naar de positie van derde partij van Duitsland werd echter gehandhaafd.

De FDP wordt in dit streven gehinderd door de richting van de hervormingsplannen van zowel de SPD als de CDU. De 'Agenda 2010' van de regering-Schröder bevat talrijke elementen die uit het verkiezingsprogramma van de liberalen lijken te zijn afgekeken: rood-groen liberaliseert, dereguleert en ontbureaucratiseert - en neemt daarmee de FDP tegelijkertijd de wind uit de zeilen. De liberalen zullen tevreden zijn met het feit dat de regering een deel van hun plannen realiseert; zij zullen minder content zijn met het feit dat daardoor weinig ruimte overblijft om oppositie te voeren. En de kiezers die de SPD de rug toekeren, vertrekken vrijwel zonder uitzondering naar de CDU. Westerwelle vecht weliswaar voor erkenning voor de FDP, door links en rechts eraan te herinneren dat wat vijf jaar geleden nog werd verworpen als Turbokapitalismus, inmiddels onderdeel vormt van de plannen van de sociaal-democraten, maar vooralsnog met weinig succes. De FDP staat volgens opiniepeilingen op slechts 6 procent. Daarmee komt de kiesdrempel van 5 procent akelig dichtbij. Tot 2006 rest de FDP niet heel veel tijd meer om een vastomlijnde identiteit aan te nemen, en daarmee een haast onvoorstelbaar scenario te voorkomen: een Bondsdag zonder FDP.

Mark Schenkel is student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb. Momenteel studeert hij aan de Humboldt Universität in Berlijn.

Frankfurter Allgemeine Zeitung
Westerwelle gesteht Fehler