Duitsland geconfronteerd met 'Grundsatzfragen'
'Tod eines Kritikers' van Martin Walser

Wat men ook van het actuele 'antisemitismedebat' vindt, het valt niet te ontkennen dat het brede publiek extreem emotioneel reageerde, toen Frank Schirrmachter, de hoofdredacteur voor de culturele bijlage van de Frankfurter Allgemeine Zeitung , in een open brief aan Martin Walser uitlegde, waarom hij diens boek 'Tod eines Kritikers' niet in zijn krant wilde publiceren (FAZ 29-05-2002) Het boek zou een "afrekening" zijn met Marcel Reich-Ranicki, een "moordfantasie", een variatie op de "hier verdekt weer opgenomen these van de eeuwig onkwetsbare jood. De toon was bijtend en op de persoon gericht. Even ter herinnering: in het Walser-Bubis-debat heeft Schirrmacher destijds met duidelijke woorden geholpen het conflict te beslechten. Toen ging het echter niet om fictie. Door Schirrmachers recente publieke weigering brak een publiek debat los, dat uiteindelijk uitmondde in de vraag, of het boek überhaupt gepubliceerd mocht worden. Niet alleen zou het boek antisemitische elementen bevatten, het zou bovendien de hele Duitse literatuur- en uitgeverswereld bruuskeren, zo de teneur van degenen die het tot dan toe nog ongepubliceerde boek onder ogen hadden gekregen. Dat zorgde voor opschudding een provocerende roman die politiek volledig onacceptabel zou zijn. (Vgl. de bijdrage van o.a. Jürgen Habermas in de Süddeutsche Zeitung 07-06-2002)

Oprecht verbaasd was echter niemand. Walser staat er inmiddels om bekend dat hij dwarsligt met zijn Geschichtsgefühl, als het erom gaat political correctness in nationale vraagstukken te tonen. Hoe dan ook, het boek is te koop en iedereen kan nu zelf lezen of het verwijt juist is.

Waar draait het om? De bekende literatuurcriticus Ehrl-König is verdwenen, hij zou zijn vermoord. Beschuldigd wordt de schrijver Hans Lach, wiens laatste boek door Ehrl-König op tv werd afgekraakt. Wraak als motief dus. De enige die Lach onschuldig acht, is de verteller Michael Landolf, die op eigen initiatief de gebeurtenissen op de betreffende avond natrekt. Landolf spreekt met alle betrokkenen en doet uitgebreid verslag van zijn bevindingen. Dit biedt Walser de ruimte om in zeer algemene beschouwingen af te dwalen, wat soms inderdaad tot merkwaardige vergelijkingen leidt. Soms lijkt Walser daarmee een eigen visie op de geschiedenis in het algemeen en de Duitse in het bijzonder te ambiëren. Dit voegt echter niet veel toe aan het eigenlijke verhaal. Dat hangt misschien ook met Walsers ambitie samen: hij wilde geen simpele colportageroman schrijven. Op het punt, dat Michael Landolf een door Hans Lach gecreëerd personage blijkt te zijn, wordt duidelijk dat het boek een literair antwoord op Walsers ervaringen met de Duitse literatuur- en uitgeverswereld wil zijn.

Hoe aanmatigend Schirrmachers verwijt was, wordt na het lezen van de roman duidelijk. Een boek verwerpen voordat het publiek er kennis van kon nemen, is een duidelijk geval van censuur. De verdenking van antisemitisme woog blijkbaar op tegen dit feit. Dat er geen nauwkeurigere redenering nodig was, bewijst dat Walser het niet helemaal bij het verkeerde eind heeft met zijn kritiek op de mediale enscenering van de literatuurkritiek. Bovendien geeft het aan dat literatuurcritici niet altijd de scheiding kunnen aanbrengen tussen werkelijkheid en fictie en dat door polemiek de gemoederen weliswaar hoog oplopen, maar dat daarmee uiteindelijk nog niemand geholpen is.

Yvonne Delhey is germaniste.

Wie meer wil weten over het antisemitisme als politiek argument, zou eens iets van Heinrich von Treitschke kunnen lezen (en de commentaren daarop van Theodor Mommsen  in het Berlijnse antisemitismedebat van 1879).

Wie zich nu bedrogen voelt door de moord op de bekende literatuurcriticus, moet vooral de eveneens net verschenen 'Schundroman' van Bodo Kirchhoff eens lezen. Een klassieke suspense-roman die vlot geschreven is en vol onverwachte wendingen zit. (Ook deze roman heeft een pikante geschiedenis: de uitgeverij zag zich genoodzaakt het boek eerder uit te brengen dan gepland, omdat men vreesde dat het boek anders als antwoord op Walsers 'Tod eines Kritikers' gelezen zou kunnen worden.)

Die Welt: Martin Walser über seine Kritiker und den guten Geschmack
Spiegel: Walser unter Feuer
Die Zeit: "Walser TeK" gegen "Kirchhoff SR"