Burgerforum om Die Wende te duiden
Geschichtsforum 1989 I 2009 in Berlijn

Het Geschichtsforum 09, een vierdaags festival, is een poging tot publiek debat over de betekenis van 1989 voor Duitsland en Europa als politiek-historisch en cultureel keerpunt. De rode draad werd gevormd door podiumdiscussies met bekende wetenschappers, schrijvers en politici. Daarnaast stonden talloze lezingen, workshops, voorstellingen, films, concerten en exposities op het programma. Onder het motto ‘Wir müssen reden’ (We moeten praten) fungeerde de conferentie als een ‘burgerforum’, met een programma voor een breed publiek.

Timothy Garton Ash, publicist en gerenommeerd historicus uit Oxford, sprak de openingslezing uit. Hij studeerde eind jaren zeventig zowel in West- als Oost-Berlijn, en heeft veel geschreven over de burgerrevoluties in Midden- en Oost-Europa. De belangrijkste les van 1989 is volgens Ash dat mensen zelf geschiedenis kunnen maken. Met de burgerprotesten, die leidden tot de omverwerping van de communistische regimes in Oost-Europa, werd iets nieuws gecreëerd. Vóór 1989 was een ‘vreedzame revolutie’ een contradictio in terminis, nu was het werkelijkheid.

De val van de Muur moet worden herdacht om duidelijk te maken dat vrijheid niet vanzelfsprekend is maar keer op keer moet worden bevochten en bevestigd, meent Ash. Daarbij richtte hij zich met name op West-Europese toehoorders: “In 1989 was de toekomst open, vandaag net zo goed.”

Persoonlijke verhalen

In de daaropvolgende podiumdiscussie zijn het vooral de persoonlijke verhalen die duidelijk maken hoe ingrijpend 1989 is geweest. Schrijfster Jana Simon was 17 toen de Muur viel. Kort daarvoor was ze nog in Tsjecho-Slowakije geweest, waar vele Oost-Duitsers de kans grepen om via Oostenrijk naar het Westen te vluchten. Ze zat vrijwel alleen in de trein terug naar Duitsland. Toch kon ze het niet geloven toen de Muur 9 november daadwerkelijk viel: nadat ze de televisiebeelden op het journaal had gezien, zette ze de tv uit en ging slapen. Pas de volgende dag drong het tot haar door dat een historische gebeurtenis had plaatsgevonden.

Joachim Gauck, mede-oprichter van de Oost-Duitse protestbeweging Neues Forum en voormalig hoofd van de in 1990 vrijgegeven Stasi-archieven, vertelt op indringende wijze over het gevoel opgesloten te zitten in de DDR: het maakte grote verlangens in hem los, hoop op een betere wereld. Nu deze verlangens in vervulling zijn gegaan, voelt hij niettemin met enige regelmaat een grote treurigheid over zich komen, een gevoel van verlies waar volgens hem meer Oost-Duitsers van zijn generatie last van zouden hebben. Deze gevoelens van rouw zouden volgens Gauck een van de laatste taboes zijn in het publieke debat over omgang met het DDR-verleden.

Normaal

Terwijl bij de opening van het Geschichtsforum de sprekers nog eensgezind klinken, ontstaan er in latere bijeenkomsten felle discussies. Het debat naar aanleiding van Mary Fulbrooks film Behind the Wall. ‘Perfectly normal lives’ in the GDR? is daar een voorbeeld van. Fulbrook interviewde verschillende voormalige Oost-Duitsers over de vraag in hoeverre zij hun leven in de DDR als ‘normaal’ beschouwen. Bij sommige geïnterviewden lijkt het benadrukken van het ‘normale’ van de DDR een verweer tegen West-Duitse onwetendheid. Zo vertelt een Oost-Duitse vrouw dat een west-Duits familielid haar ooit vroeg of ze wel een wc had.

Voor anderen lijkt ‘normaliteit’ een manier om zich te verweren tegen verwijten van samenwerking met het SED-regime. In hoeverre is meedraaien in een niet-normaal politiek systeem normaal? Het debat loopt hoog op, temeer omdat ‘normaliteit’ in de Bondsrepubliek een begrip is dat sterk is bepaald door het eerdere debat over de vraag of het door het Nazi-verleden getekende Duitsland ooit een ‘normale’ natie zou kunnen worden.

Fulbrook benadrukt dat het haar er niet om te doen is geweest om te oordelen of normaal leven in de DDR mogelijk is geweest, maar om te tonen hoe mensen zich hun leven zelf herinneren en voorstellen.

Estafette

De pluraliteit aan opvattingen over de omgang met het verdeelde Duitse verleden uit zich het beste in de theaterestafette 1989. Wie es im Buche steht. In de marathonperformance van drie dagen en vier nachten werden meer dan tienduizend boektitels die iets te maken hebben met de val van de Muur en de Duitse hereniging op poëtische wijze aan elkaar geregen.

Het gedicht van boektitels werd voorgedragen in estafettevorm en trok per voet, metro, boot, luchtballon en Trabant door Berlijn: door parken en buurtkroegen, van Bebelsplatz tot de legendarische boekhandel Dussmann, van de rijen toeristen bij de Reichstag tot aan het bos rondom de Wannsee. De teksten werden gefluisterd en door megafoons gescandeerd, begeleid door tango of gitaar, door koren gezongen of in gebarentaal omgezet: alles werd uit de kast gehaald om de meerstemmigheid van het collectieve proces van omgang met het recente Duitse verleden naar de burgers te brengen. Een mooi streven, maar of het gelukt is is maar zeer de vraag: de meeste voorbijgangers lijken rumoer op straat gewend en lopen stug door.

Eva de Valk is als promovendus verbonden aan het Duitsland Instituut Amsterdam en de VU.Zie ook:

De website van het Geschichtsforum, met video's, foto's en toespraken

Afbeelding: Timothy Garton Ash. Bron: Geschichtsforum