De gedaanteverwisselingen van Franz K.
125 jaar Franz Kafka

Soms zou je bijna vergeten dat bij de naam Kafka een levend mens hoorde. Zo zeer is hij tot code geworden voor een fictief universum met geheel eigen wetten – dat bijna alleen nog met het woord 'kafkaësk' te typeren valt.

Hoewel de biografie van de Duitstalige schrijver Franz Kafka (1883-1924) nauwelijks nog geheimen kent, valt zijn nuchtere en tegelijk geheimzinnige proza tot op de dag van vandaag niet te ontraadselen. Juist daardoor houdt Kafka één en een kwart eeuw na zijn geboorte nog steeds een wereldwijd publiek in zijn ban.

Boekenkasten vol interpretaties

"Sommige mensen denken dat het woord ‘odradek’ uit het slavisch komt," begint Kafka een van zijn vele vertellingen. "Anderen daarentegen denken dat het zijn oorsprong in het Duits heeft [...]" Na een paar uitwijdingen over de herkomst van een nietbestaand woord lijkt het verschijnen van het fantasiewezen ‘odradek’ ineens de gewoonste zaak van de wereld. Niet het wonderlijke zelf werpt bij Kafka raadsels op, maar de vanzelfsprekendheid, waarmee het optreedt.

Als vanzelf gaat het brein van de lezer op zoek naar betekenissen: staat de stervormige ‘odradek’ voor Kafka’s joodse identiteit? Is ‘De zorg van de huisvader’, zoals de titel van het verhaal luidt, eigenlijk Kafka’s angst niet aan de verwachting van zijn eigen vader te voldoen, de man die hij vreesde en tegelijk verafgoodde?

Boekenkasten vol Kafka-interpretaties zijn sinds het begin van de twintigste eeuw verschenen. Samen met het eigenlijke oeuvre vullen hun titels inmiddels een 1200 pagina's dikke bibliografie.

Vernietiging

Deels hangen de steeds wisselende perspectieven op Kafka’s werk samen met het open karakter daarvan, dat telkens nieuwe duidingen mogelijk maakt. Tijdens zijn leven publiceerde Kafka slechts een kleine selectie van zijn korte verhalen. Zijn vriend en collega-auteur Max Brod (1884-1968) had na Kafka’s vroege dood de opdracht om het niet verschenen werk te vernietigen of tenminste niet uit te geven - die hij gelukkig negeerde.

Brods zesdelige uitgave verscheen in de loop van de jaren dertig en behelsde onder meer Kafka’s drie ongepubliceerde romans. Daarbij maakte Brod nogal wat keuzes die Kafka tijdens zijn leven had opengelaten: zo legde hij de volgorde van de losse hoofdstukken van het romanfragment ‘Het proces’ vast. Moderne Kafka-edities leggen de keus eerder bij de lezer.

Los van de vraag in welke volgorde Kafka zijn literair werk gelezen wilde zien, is het bovendien onzeker wat nu precies tot dit werk gerekend moet worden. Zo schaart men Kafka’s beroemde afrekeningsbrief aan zijn vader meestal niet onder zijn correspondentie, maar zijn fictief werk: Kafka heeft de brief nooit verstuurd. Het voorbeeld laat zien document en proza bij Kafka steeds maar door een dun lijntje gescheiden zijn.

Verlovingen

'Duitstalig' is waarschijnlijk de enige concrete typering voor Kafka en zijn werk. Als auteur valt Kafka moeilijk tot een bepaalde stroming of school te rekenen; ook menselijk voelde hij zich chronisch van anderen geïsoleerd, ondanks zijn hechte vriendschappen met schrijvers als Max Brod en Oskar Baum.

Zijn verlovingen met Felice Bauer en Julie Wohryzek beëindigde hij naar eigen zeggen uit angst niet meer te kunnen schrijven. Liever smachtte hij naar de onbereikbare, getrouwde journaliste Milena Jesenskà. Pas in zijn laatste levensjaar vond hij een thuis bij zijn vriendin Dora Diamant, met wie hij in Berlijn samenwoonde - de stad, waarvan hij een leven lang had gedroomd.

Buitenbeentje

Het grootste deel van zijn leven bracht Kafka echter in zijn geboortestad Praag door als deel van de ooit grote, maar eind negentiende eeuw tot een minderheid gekrompen Duitse gemeenschap. Ook binnen deze randgroep was de familie Kafka door haar joodse religie een buitenbeentje.

In zijn beroemd geworden brief aan zijn vader beschrijft Kafka zelf het geloof van zijn ouders als zeer liberaal. Een naïeve identificatie met het jodendom is daarom voor de jonge Kafka geen mogelijke remedie tegen zijn gevoel van ontworteling: pas als volwassene verdiept hij zich in het geloof van zijn voorouders.

Praags Duits

Een lezer met Duits als moedertaal springen meteen de eigenaardigheden van Kafka's Praags Duits in het oog. Kafka's taalgebruik klinkt vergeleken bij dat van zijn in Duitsland levende tijdgenoten wat stijf en vormelijk.

Deels hangt dat misschien ook met zijn werk als jurist bij een verzekeringsmaatschappij samen. Maar juist die "uiterst geheimzinnige zakelijkheid" - oals de Nederlandse dichter Hendrik Marsman (1899-1940) het formuleerde - maakt Kafka's werk ook een eeuw na het ontstaan van zijn eerste verhalen nog fascinerend.

Wereldoorlogen

In het Nederlands taalgebied is Kafka al vroeg bekend geworden dankzij de vertalingen van de Vlaamse expressionistische dichter Paul van Ostaijen (1896-1928) uit 1924. Zelfs in het Duits taalgebied was Kafka destijds nog een geheim voor ingewijden. Al was hij tijdens zijn leven geen volslagen onbekende, de grote cultus rond de jong aan tuberculose gestorven schrijver dateert pas van na de Tweede Wereldoorlog.

Of het nu om het het gevecht met onpersoonlijke bureaucratieën gaat in 'Der Prozeß', de ervaring van vervreemding in 'Der Verschollene' of het gevoel uitgesloten te zijn van de mensheid van de in een kever veranderde Gregor Samsa in 'Die Verwandlung': het zijn allemaal ervaringen die pas door de vlucht en georganiseerde massamoord van de wereldoorlogen op wrede wijze tot gemeengoed werden. Niet in de laatste plaats voor Kafka's nabestaanden: zijn drie zusters zijn in concentratiekampen vermoord.

Magisch realisme

Zo ver Kafka’s werk zich schijnbaar van de alledaagse realiteit verwijdert, zo scherp weet hij het moderne levensgevoel onder woorden te brengen. Op die manier beïnvloedde hij tal van tijdgenoten. In het Nederlands taalgebied lieten onder meer Willem Elsschot en Ferdinand Bordewijk zich door zijn zakelijke stijl inspireren. Ook het magisch realisme van Hubert Lampo en Gabriel Garcia Marquez is zonder Kafka ondenkbaar.

Kafka zelf daarentegen valt nog steeds niet op een eenduidige historische stroming vast te pinnen. Dat blijkt eens te meer uit de stroom van publicaties aan de vooravond van zijn 125e verjaardag. Na de aanvankelijke aandacht voor Kafka’s ‘magisch realisme’ richten tegenwoordig veel Kafka-kenners hun oogmerk op de wisselwerking tussen Kafka’s leven en werk - zoals de biograaf Rainer Stach, die juist het tweede deel van zijn Kafka-biografie uitbrengt. Na 125 jaar blijkt de auteur van ‘Die Verwandlung’ tot meer dan één gedaanteverwisseling in staat - Kafka’s ooit tot vernietiging gedoemde werk is anno 2008 nog altijd springlevend.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb.

Aanbevolen links:

www.kafka.org (The Kafka Project: Kafka’s hele werk online)
www.franzkafka.de (Uitgebreide biografische informatie door Kafka-biograaf Rainer Stach)

Afbeeldingen:

www.commons.wikimedia.org
www.commons.wikimedia.org
www.flickr.com, Gonzalo Fernandez
www.flickr.com, Blacque Jacques