Vergeten Belgen
De schaduwrol van de Duitstalige gemeenschap in België

In het gebied van 854 vierkante kilometer in Oost-België woont 0,7 procent van de Belgische bevolking. Ze spreken Duits. Deze zogenoemde Oostkantonners hebben sinds 1970 hun eigen Duitse gemeenschap, met regionale bevoegdheden over onderwijs, cultuur, taal, tewerkstelling en bestuur. Een eigen gewest hebben de Duitstalige Belgen niet. Ze behoren tot het Waalse gewest.

Gemeenschappen en gewesten

Volgens de officiële website van 'federaal België' is het verzoenen van de culturele en regionale identiteiten niet gemakkelijk, "maar heeft als voordeel dat het besluitvormingsproces dichter bij de bevolking komt." Wellicht is dat zo op regionaal niveau, maar het huidige nationale staatsvormingdebat staat minder dicht bij de Duitstalige gemeenschap. Zo worden haar belangen, en soms zelfs haar bestaan, in de publieke opinie die verdeeld is door de Vlaams-Franstalige tegenstelling, wel eens uit het oog verloren.

“Het huidige conflict in België is zo oud als de geschiedenis van het land zelf,” aldus Karl-Heinz Lambertz, al negen jaar minister-president en achttien jaar minister van de Duitstalige gemeenschap. “Het compromis waarop het Belgische politieke stelsel zich baseert is Waals-Vlaams en op de Brusselse situatie toegespitst. De Duitse gemeenschap speelt hier geen belangrijke rol.”

Het Brusselse gewest wordt door Vlamingen en Walen bestuurd, maar overkoepelend hebben de Waalse en Vlaamse gemeenschappen afzonderlijke bestuurlijke macht. Vlaamse en Waalse scholen in Brussel werken bijvoorbeeld met volledig verschillende canons.

Tumultueuze geschiedenis

De Belgen hebben er een handje van hun Duitstalige landgenoten weg te moffelen. De Waalse minister-president Jean-Claude van Cauwenberghe verwoorde het in 2002 wel erg cru: "Elke burger die in Wallonië woont, is voor ons een Waal. Duitstalige Walen zijn dus eigenlijk separatisten. Ze willen de navelstreng van het Waals gewest doorsnijden."

De geschiedenis van Duitstalig België is tumultueus. Duitsland moest het gebied Eupen-Malmedy na de Vrede van Versailles (1919) in het kader van herstelbetaling aan de Belgen afstaan. Tijdens de annexatie van België in de Tweede Wereldoorlog werd het gebied direct door de Duitsers in het Derde Rijk ingelijfd. De verbelgde Duitsers moesten vechten in het Duitse leger.

‘Allemaal collaborateurs’

Historicus Carlo Lejeune schreef in zijn driedelig werk ‘Die Säuberung’ over de desastreuze gevolgen van de inlijving na de oorlog. Het Belgische rechtssysteem hield geen enkele rekening met de uitzonderlijke situatie in het gebied en verklaarde eenvoudig de helft van inwoners tot collaborateurs. Zeventien op de honderd volwassenen werden opgepakt en de helft van de kiezers werd stemrecht ontzegd. Oostkantonse verzetshelden werden niet erkend en overlevenden uit concentratiekampen genegeerd.

Als reactie begonnen de inwoners elkaar als nazi's aan te wijzen. Tot in de jaren tachtig bleef het aantal stemgerechtigden in het Duitstalige gebied proportioneel laag. Langzaam verwierf het gebied de status van autonome gemeenschap, maar het bleef het vijfde wiel aan de Belgische wagen. Pas in oktober 1991 kreeg de grondwet in de Duitse taal dezelfde officiële en rechtsgeldige status als de Franse en de Nederlandse tekst.

De enige echte Belgen

Vandaag de dag doen de Oostkantonners er alles aan om goede Belgen te zijn. Woordvoerder van de Duitstalige gemeenschap Gudrun Hunold legt uit: “Iedereen die in Duitstalige België opgroeit, beheerst vanaf de basisschool minstens twee talen en is erg koningsgezind.” Deze instelling laat zich vertalen in een pro-Belgische houding in de huidige politieke crisis van verdeeldheid tussen Vlamen en Walen.

“De Oostkantonners worden zelfs de laatste echte Belgen genoemd,” vertelt de mininster-president. Zij voelen zich in eerste instantie Belg, niet Vlaming, Waal of Duitser. “Met het oog op de geschiedenis hebben de inwoners er ook alle reden toe dit te willen zijn,” aldus Lambertz.

De Duitstalige gemeenschap koestert zijn positie als underdog. “We hebben er alle belang bij dat België blijft bestaan,” aldus woordvoerder Hunold. “De individuele behoeftes van de burgers zijn eigenlijk erg goed vertegenwoordigd in het huidige politieke kader.” De Duitstalige Belgen hebben met een eigen regering en parlement voor zo weinig mensen relatief veel bestuurlijke macht. Omdat ze in de schaduw staan, worden de Oostkantonners wel de best beschermde minderheid van Europa genoemd.

Aan de naamsbekendheid van de Duitstalige Belgen wordt gewerkt. Veel Belgen weten nagenoeg niets over de Duitstalige minderheid en ook in de meeste geschiedenisboeken spelen ze een ondergeschikte rol. De minister-president heeft een heuse promotieronde door België gepland. “Maar ik snap ook wel dat Vlaamse politici als ze wakker worden niet direct aan de Duitstalige Belgen denken,” aldus Lambertz.

Toekomst

De van oorsprong rechtsgeleerde vergelijkt de positie van de Duitstalige gemeenschap het liefst met die van een triangelspeler in een groot orkest. “Deze komt sporadisch aan de beurt, maar het is van groots belang dat hij de juiste timing voor zijn optreden kiest. In deze tijden is het extra spannend om het juiste moment te kiezen om een stap te zetten.”

Volgens Lambertz kunnen de Duitstalige Belgen ook dreigen met hun triangel. “De mooie kunst van de politiek,” aldus de minister-president. Welk dreigmiddel hij achter de hand heeft wil hij niet vertellen in een persinterview. Hij relativeert het direct lachend. “Het zal geen institutionele atoombom zijn.”

Een nieuw Liechtenstein?

Het is ingewikkeld voor de Oostkantonners om tussen de twee machtsblokken te komen. Maar er valt wat te halen. Als de Walen en Vlamingen tot nieuwe institutionele hervormingen komen, kunnen de Duitstalige Belgen hun eigen bevoegdheden verwerven als ze het politieke spel goed spelen. “De indeling van gemeenschappen en gewesten is allesbehalve praktisch voor de Duitse gemeenschap. Met behulp van politiek pingpong hebben we in het verleden al driemaal meer zelfstandigheid verworven,” aldus Lambertz.

Hij gelooft niet dat België uit elkaar zal vallen. Stel dat het zou gebeuren, dan zou dit nadelig zijn voor de Duitstalige gemeenschap. “Het huidige politieke kader is erg gunstig voor ons. Wat er vervolgens met ons gebeurt, valt niet te voorspellen. In zo’n geval is het de manier waarop de scheuring van België plaatsvindt die bepaalt hoe onze toekomst eruit ziet. Er is een groot palet van alternatieve staatsvormen. De wereld zal verder draaien. Liechtenstein is kleiner dan wij en redt het ook prima.”

Fleur de Weerd is redacteur bij het Duitslandweb