Die Linke als kwelgeest van de SPD
Crisis bij de sociaaldemocraten

De Urenkel (achterkleinkinderen) van Willy Brandt zitten in een crisis. De populariteit van voorzitter en beoogd kandidaat voor het bondskanselierschap Kurt Beck is blijkens een recente opiniepeiling op een dieptepunt beland. Bild Zeitung wist zelfs te berichten dat een aantal SPD-ers oud-voorzitter en oud-vice-kanselier Franz Müntefering heeft gepolst over een mogelijke terugkeer.

‘Münte’ was in november afgetreden, om zijn zieke vrouw terzijde te staan, maar de niet nader genoemde prominenten achten hem kennelijk als enige in staat om een interne stammentwist af te wenden. 

De uitslag van de op 27 januari gehouden verkiezingen in Hessen lijkt een katalysator te zijn geweest voor een debat over een vraagstuk dat al maandenlang aan de sociaaldemocraten knaagt. De SPD en de CDU behaalden elk 42 zetels in het parlement van de Duitse deelstaat, zij het dat de christendemocraten van zittend premier Roland Koch fors hadden verloren.

SPD-lijsttrekker Andrea Ypsilanti nam het voortouw bij het formeren van een nieuwe regering. Geen eenvoudige opgave, want de liberale FDP gaf al snel te kennen geen deelname aan een Ampelkoalition met SPD en Groenen te ambiëren.

Open zenuw

Begin deze maand gaf de SPD te kennen desnoods een minderheidsregering met de Groenen te zullen formeren, met gedoogsteun van een nieuwkomer in het deelstaatparlament: Die Linke. Het hek was van de dam. En niet alleen omdat de SPD woordbreuk heeft gepleegd.

Ypsilanti had in aanloop naar de verkiezingen gezegd niet met Die Linke in zee te zullen gaan. Zij heeft, misschien zelfs onbedoeld, een open zenuw blootgelegd. Dat bleek wel uit de principiële weigering van één van haar eigen raadsleden die minderheidsregering te steunen. Daarmee zou de minimale meerderheid van SPD, Groenen en Linke meteen weer verdwenen zijn, zodat ook deze optie voorlopig van de baan is.

Die Linke is het geesteskind van de sluwe Gregor Gysi, de laatste leider van de SED, de communistische partij van de DDR (na 1990 ‘doorgestart’ onder de naam PDS), intellectueel en media darling, en de ijdele Oskar Lafontaine, voormalig ‘links-buiten’ van de SPD en kortstondig minister van Financiën onder kanselier Schröder. De PDS was al langer vertegenwoordigd in een aantal Oost-Duitse deelstaatparlementen, maar slaagde er niet in een doorbraak in het westen van het land te forceren.

Een in juni 2007 voltooide fusie met de West-Duitse WASG, een partij die zich tegen Schröders hervormingspakket Agenda 2010 verzette, en de dominante rol van de populistische en retorisch begaafde Lafontaine brachten uitkomst. De kersverse partij heeft inmiddels in de ‘oude’ Bondsrepubliek tot driemaal toe de kiesdrempel van vijf procent weten te nemen (viermaal, indien men Berlijn meerekent) en nestelde zich achtereenvolgens in de parlementen van de Bremen, Nedersaksen en Hessen.

De oude partijen verwijten Die Linke en haar voorloper de PDS dat zij nimmer onvoorwaardelijk afstand heeft genomen van de (neo-)stalinistische regimes van Walter Ulbricht en Erich Honecker. Dat bleek wederom duidelijk, toen Christel Wegner, lid van de Nedersaksische Landtag namens Die Linke, half februari op tv-zender ARD begrip aan de dag legde voor de bouw van de Muur en voor de handelswijze van de Stasi, de gehate geheime dienst van de DDR. dDe reactie van FDP-prominent Jan Mücke loog er niet om: “Deze uitlatingen tonen aan dat de aanhang van Die Linke niet alleen op vijanden van de democratie, maar ook op politici die mensen verachten heeft gestemd. Een democratisch socialisme bestaat net zo min als een vegetarisch slachthuis.“

Oost-Duits 'wij gevoel'

In de jaren negentig was het vooral de CDU/CSU die de PDS behandelde als een post-totalitaristische paria, daarin bijgevallen door de conservatieve media. Met goedkeuring van kanselier Kohl lanceerden de CDU-spindoctors in 1994 en ’98 de Rote Socken- en Rote Hände-campagnes, waarin Gysi en consorten als ‘rode fascisten’ werden neergezet. In zijn boek ’Ein Blick zurück, ein Schritt nach vorn’(2001) merkt Gysi droogjes op dat de CDU zelf niet te beroerd was om politiek onderdak te bieden aan oud-nazi’s en dat haar tirades eerder hebben bijgedragen aan het kweken van een knus ‘wij-gevoel’ in Oost-Duitsland en dus aan de electorale successen van de PDS aldaar.

Voor de rechtse CDU/CSU en FDP is het aanvallen van de post-communisten nooit een zware opgave geweest - zij staan in ideologisch opzicht lichtjaren ver af van Die Linke en de kans dat zij op een zekere dag in een coalitiebootje met Gysi en Lafontaine zullen stappen, is praktisch nul procent. Dat ligt aanzienlijk anders bij de SPD. Haar verstandhouding met Die Linke en daarvoor die met de PDS is altijd complex en ambivalent geweest.

De historisch onderlegde SPD-ers weten maar al te goed dat de verre voorloper van Die Linke en de PDS, de communistische KPD, hen eind jaren twintig/begin jaren dertig uitmaakte voor Sozialfaschisten. Adolf Hitler wist deze onderlinge verdeeldheid binnen de linkse familie kundig uit te buiten. In het door de Sovjetunie bezette Oost-Duitsland dwong diezelfde KPD de SPD in 1946 tot het aangaan van een huwelijk, waarbinnen zij al snel de overhand kreeg: de dictatoriale SED.

Ideologische wedijver

Naast dit sluimerend oud zeer, is er sprake van een stilaan gegroeide politiek-ideologische wedijver; de SPD en Die Linke vissen goeddeels in dezelfde electorale vijver. De Groenen zijn in de loop der tijd meer een soort toevluchtsoord voor de progressief-liberale elite geworden. Tegelijkertijd hebben de twee partijen op regionaal niveau samengewerkt - Gysi heeft in Berlijn kortstondig als minister van Economische Zaken gediend onder SPD-burgemeester Wowereit. Oud-kanselier Helmut Schmidt voorspelde in december 2001 zelfs dat SPD en toenmalige PDS aan het einde van dit decennium op landelijk niveau de macht zullen delen.

Maar Die Linke is niet langer een Oost-Duits rariteitenkabinet. Zij is onder een nieuwe naam en steunend op een goede en enthousiaste organisatie Duitslands westelijke helft ‘binnengedrongen’. Daarmee is voor de SPD de balans tussen concurrent en potentiële partner verstoord. Juist omdat de sociaaldemocraten zelf gebonden zijn aan coalitieafspraken met de CDU/CSU en door Merkel en de haren scherp in de gaten worden gehouden, is het risico dat Die Linke de SPD zal leegeten groter dan het sinds 1990 is geweest. Incidenten als die met Wegner doen daar niets aan af.

Dit is slechts één zijde van het verhaal. Meer in het algemeen zou men kunnen stellen dat Gysi en Lafontaine de SPD een spiegel voorhouden. De felle discussies die naar aanleiding van Ypsilanti’s lokroep richting Die Linke losbarstten tussen Beck, minister van Financiën Steinbrück, fractievoorzitter Struck en andere partijbaronnen duiden op een verlammende verdeeldheid over de te volgen ideologische koers – buigen we naar links of blijven we in het midden? 

Gysi en Lafontaine zullen echter niet schromen om nog meer zout in de SPD-wonden te wrijven. 

Jeroen Bult is historicus. Hij is verbonden aan het Institute of International & Social Studies in Tallinn.