“Dan denken ze: daar komt die Walser weer”
‘Een ogenblik van liefde’ van Martin Walser

De afgelopen jaren is Martin Walser (1927) permanent onderwerp geweest van verhitte discussies. Hij kreeg de volle laag omdat hij in 1998 tijdens de Friedenspreis-lezing verklaarde dat het nou maar eens over moest zijn met dat gehamer op de Duitse schuldkwestie. In 2001 ontstond er naar aanleiding van zijn laatste roman ‘Der Tod eines Kritikers’ een lawine van lawaai, omdat Walser zijn antisemitische hoofdpersonage had geïnspireerd op de Duitse criticus Marcel Reich-Ranicki.

Tijden veranderen. Walser: “Veel personen die mij het leven zuur hebben gemaakt, hebben hun houding inmiddels veranderd. Als ik mijn Friedenspreis-lezing nu zou hebben gehouden, zou er veel minder om te doen zijn geweest. De ergste tijden zijn achter mij, ik wil er ook niet meer zoveel mee te maken hebben. Ik heb gezegd wat ik wilde zeggen en had het ook nu niet anders gezegd.” Walser voegt daaraan toe dat zijn Friedenspreis-lezing inmiddels in de Duitse schoolboekjes staat. De soevereiniteit van de schrijver werd het afgelopen jaar bevestigd door een comfortabele vierde plaats in een top 500 van Duitse intellectuelen, die het opinieblad Cicero had samengesteld. Zijn nieuwe roman ‘Een ogenblik van liefde’ werd in Duitsland uitermate positief ontvangen. Is de bijna tachtigjarige schrijver uitgeraasd?

Taboes

Volgens de schrijver zelf niet. Hij heeft in zijn nieuwe roman gewoon het politieke taboe voor het seksuele verwisseld. ‘Een ogenblik van liefde’ concentreert zich op de relatie tussen een oude man, Gottlieb, en de jonge Amerikaanse promovenda Beate. Walser: “Het lijkt misschien wel alsof er geen taboes meer bestaan, maar de combinatie tussen erotiek en ouderdom is nog steeds een verboden thema. In tegenstelling tot in de politiek, speelt zich daar nog wat af.”

De schrijver bekent bezeten te zijn van het onderwerp: “Ouderdom is een modieus thema, maar hoe het nou écht is om oud te worden; over de Angstwolke die dan ontstaan, lees je nergens. Juist door de onmogelijkheid van de liefde tussen de oude Gottlieb en de jonge Beate ontstaat, net zoals tussen de zwarte Othello en de blanke Desdemona, een Leidenskonstellation.” De aanvallen van enkele vrouwelijke critici wuift Walser weg: “Door hun feministische vooringenomenheid vergeten ze de schoonheid te zien. En als je iets niet als mooi beleeft, dan is het alleen maar pijnlijk.” De ongenaakbare schrijver is van plan nog twee romans over het onderwerp te schrijven.

Duitse problematiek

Ondanks Walsers schijnbaar apolitieke houding schrijnt de Duitse problematiek in ‘Een ogenblik van liefde’ op elke bladzijde. Het hoofdpersonage Gottlieb is een mislukte makelaar, oud en eenzaam. Net zoals veel personages uit Walsers boeken heeft hij geen duidelijke identiteit en twijfelt hij aan alles. Walsers claustrofobische gevoelens ten aanzien van het Duitse publieke debat zijn terug te zien in Gottliebs huwelijk met de überdeutsche Anna. Zijn vrouw neemt een consequent apocalyptische houding ten opzichte van de wereld aan. Bovendien brengt zij een permanent gevoel van schuld bij hem teweeg. Zo stelt Gottlieb met enige ironie: “Het huwelijk is een hel, zeker, maar om als duivel met een engel getrouwd te zijn is beslist dragelijk.” Ingepakt in Walsers wervelende taal zijn al zijn oude thema’s in dit huwelijk terug te zien: Duitse communicatieproblemen, gevoelens van benauwdheid in Duitsland, het schuldgevoel.

Walsers bijna bezwerende herhaling van zetten lijkt er toe bij te dragen dat de schrijver in politiek opzicht is uitgeprovoceerd. “Ja, dan denken ze: daar komt die Walser weer. Ik weet ook niet waarom ik het verleden er telkens weer bij moet slepen; ook zonder die passages zijn die boeken de moeite waard.” Maar ondanks dat Walser het Duitse onvermogen blijft benadrukken, mag de Nederlandse interviewster zelf niet al te veel de nadruk op de Duitse problematiek leggen: “U behandelt Duitsland als een arts. Duitsland is niet zo ziek!”

Veilig onderkomen

De verschillen tussen Duitsland en de tolerante Verenigde Staten omlijsten ‘Een ogenblik van liefde’. Als Gottlieb de Amerikaanse Beate ontmoet, ziet hij een kans om zijn te leven te ontvluchten. Enige tijd geleden had Gottlieb twee artikelen over de Franse filosoof Julien Offray La Metrie (1709-1759) geschreven die de interesse van Beate hadden gewekt. Zij is bezig met een proefschrift over de negatieve Duitse receptie van de filosoof, die het had aangedurfd het leven en het plezier boven de universele gevoelens van menselijke schuld te stellen. In tegenstelling tot de Duitse intellectuele ongastvrijheid had La Mettrie in de vrije Verenigde Staten een veilig onderkomen voor zijn provocatieve filosofie gevonden.

Walsers opvattingen over de Verenigde Staten hinken op twee benen. In ‘Brandung’ (1985), Walsers enige andere Amerika-roman, werden de Verenigde Staten al neergezet als het ultieme vrijheidssymbool. Walser: “Mijn grootste gevoel van vrijheid heb ik in de Verenigde Staten beleefd –ver weg van de Duitse benepenheid. Zoals je daar door het landschap kan rijden en rijden en rijden… En Duitsland komt in geen enkele krant voor!”

Als Gottlieb door de bemiddeling van Beate wordt uitgenodigd om aan een Amerikaanse universiteit een lezing over La Mettrie te houden, krijgt hij het verwijt de Duitsers van hun schuldgevoel te willen bevrijden: “Dan komt hij er in Californië achter dat een Duitser altijd eerst een Duitser is en dan pas een mens.” Uiteindelijk keert Gottlieb terug naar Anna.

Verletzungskern

Walser vertelt dat hij tijdens een lezing over Goethe aan de universiteit van Virginia een vergelijkbare ervaring heeft gehad: “Het is voor het eerst dat ik dit vertel, maar ik werd door het voltallige academische publiek met minachting en verontwaardiging behandeld.” Uit deze ervaring is volgens de schrijver een “Verletzungskern” ontstaan: “En als goede schrijver wordt je dan productief.” Walser heeft het moralistische klimaat in de Verenigde Staten tijdens zijn jaarlijkse reizen naar Amerika tussen 1973 en 1983 meermaals ervaren: “Er heerste op een gegeven moment aan de universiteit het verbod om Nietzsche te citeren!”

Er is een periode geweest dat de schrijver overwoog zijn Duitse nationaliteit voor een Amerikaans paspoort te verruilen: “Ze hebben me in de jaren tachtig gevraagd of ik in de Verenigde Staten wilde blijven. Dat was een beslissend moment. Ik heb het aanbod uiteindelijk afgewezen en wel om twee redenen: de segregatie tussen blanken en zwarten en de behoefte ergens werkelijk bij te horen. Nu met de Irak-oorlog ben ik blij dat ik het niet heb gedaan.” In ‘Een ogenblik van liefde’ vertegenwoordigen de Verenigde Staten nog steeds een symbool van vrijheid, maar Walser komt maar in één land thuis.

Merel Leeman is freelance journaliste en schrijft onder meer voor NRC Handelsblad en De Groene Amsterdammer.

Martin Walser, ‘Een ogenblik van liefde’
Vertaling: Ria van Hengel
Uitgeverij De Geus, 2007
€19,90, ISBN 9789044508048