Terug naar Turkije
'Leyla' van Feridun Zaimoglu

De boekhandels werden de laatste jaren overspoeld door stapels waargebeurde levensverhalen van vrouwen met een complexe, exotische en traumatische achtergrond. De protagoniste wist zich in dit soort verhalen meestal na veel ellende te ontworstelen aan haar vrouwonvriendelijke afkomst, religie of echtgenoot, dit alles vaak beschreven in weinig verheffend proza. In zijn roman ‘Leyla’ vermijdt Zaimoglu (1964) het Grote Verhaal van de geëmancipeerde vrouw op onmiskenbaar literaire wijze. Veel Turkse vrouwen proberen níet aan de Islam of hun echtgenoten te ontkomen. Of dat nu goed of slecht is, om een beeld van de multi-culturele samenleving te krijgen moeten ook zij gehoord worden. Zaimoglu’s roman beschrijft daarom de achtergrond en de verwachtingen waarmee Turkse emigranten van de eerste generatie in Duitsland aankwamen.

De roman speelt in een klein Turks dorpje in de jaren vijftig. Leyla groeit op met ogen die zelden een boek lezen en nog minder films zien. Het gezin is in zijn levensonderhoud afhankelijk van de commerciële inzichten van Leyla’s vader Halid Bey: ‘We leven in een welriekende armoede: lavendel, jasmijn, zeepschuim.’ Halid, een vroegere spoorwegmedewerker, slaat zijn vrouw. Leyla’s latere echtgenoot Metin heeft affaires met andere vrouwen. Wij volgen het meisje in haar afkeer van haar tyranieke vader, haar eerste ongesteldheid, huwelijk en zwangerschap, tot aan haar emigratie naar Duitsland op de laatste bladzijden van de roman.

Impliciet
Uiteindelijk gebeurt er in Zaimoglu’s roman niet veel, maar het verslag van Leyla’s alledaagse leven is zo nauwgezet dat het lezen ervan een claustrofobisch effect heeft. Hoewel sommige personages er iets verlichtere ideeën op nahouden dan Leyla’s vader, ontbreekt een ‘westers’ perspektief volledig. De lezer blijft volledig opgesloten in een wereld van angst, dienstbaarheid en dagelijkse sleur. Het ontbreekt Leyla dan ook aan voorbeelden. De ‘vrijgevochten’ vrouwen die ze zelfverzekerd sigaretten rokend in de straten ziet, zijn vaak van het losbandige soort.

De religieuze achtergrond wordt vooral impliciet getoond in Leyla’s dromen en fantasieën. Een religieus schuldgevoel en plichtsbesef zijn in haar vleesgeworden, maar Zaimoglu schetst nauwelijks een verband met de Koran. In de roman wordt Leyla’s kleine en vaak trieste wereld geschilderd, maar niet naar een mening toegeschreven. Door het volledige gebrek aan een ideologisch raamwerk voorkomt Zaimoglu dat zijn roman in clichés afglijdt. Ondanks de sterke vrouwenfiguren en de lapzwanzerige mannen, wordt ‘Leyla’ nergens een optimistisch ‘vrouwenboek’. Leyla stelt haar ondergeschikte positie of de strenge religie nauwelijks ter discussie. Zelfs haar vader Halid, een aggresieve ritselaar, wordt niet zonder meer als de vertegenwoordiger van alle kwaad neergezet. Halid maakt in de roman vooral onderdeel uit van de keten van armoede en onwetendheid op het Turkse platteland. Uit Zaimoglu’s onopgesmukte stijl verrijst een wereld zoals die werkelijk is.

Leyla wenst niets liever dan te ontsnappen aan haar ellende. Door het gebrek aan een morele boodschap in de roman ervaart de lezer een permanent gevoel van verontwaardiging, maar blijft een paternalistisch medelijden afwezig. Leyla toont een verbetenheid die weliswaar niet revolutionair getint is, maar voortkomt uit een primitieve energie en overlevingsdrang. Aan het einde van de roman, vlak voor haar vertrek naar Duitsland, neemt zij stelling: ‘Ik zal de armoede niet als mijn noodlot accepteren. Ik zal de wetten van mannen niet als Gods woord begrijpen.’ De vraag of het Leyla lukt om haar lot in Duitsland te verbeteren, laat Zaimoglu onbeantwoord.

Spreekbuis

Zaimoglu is het prototype van de geslaagde emigrant. De schrijver kwam in 1965 met zijn ouders naar Duitsland, waar hij zich ontwikkelde tot schrijver, dramaturg en journalist voor kranten als Die Welt en Die Zeit. In een hoofdartikel van Die Zeit verzette Zaimoglu zich onlangs nog tegen alle negatieve media-aandacht voor de Turkse gemeenschap, maar riep hij ook op tot verdere integratie:

"Er zal in Duitsland geen Euro-Islam komen. In de volgende decennia zal een Duitse Islam verschijnen, een lekenbeweging van moslims, die hier geboren en opgegroeid zijn. Zij zullen ertoe in staat zijn met de angsten van diegenen om te gaan, die denken dat van een moskee in de buurt niets goeds kan komen. Deze moslims hebben, als ze zich tot de wet en de vrijheid bekennen, een gerechtvaardigd verzoek: hun geloof moet zichtbaar worden, ze hebben lang genoeg in achterkamertjes verstopt gezeten." (12-4-2006)