Duitsland en Turkije: Een echtelijke ruzie?
Studentenreeks- Duitsland en Europa: een nieuw tijdvak?

De relatie tussen Duitsland en Turkije is terug te voeren op de betrekkingen tussen het Duitse rijk en het Ottomaanse rijk in de negentiende eeuw. In tegenstelling tot de West-Europese maritieme mogendheden bezat het Duitse rijk weinig overzeese kolonies en dus weinig invloedssfeer. Daarom richtte het Duitse rijk zich op het oosten, onder meer op de Balkan en Turkije.

Duitse rijksbanken financierden in de late negentiende eeuw de aanleg van de Anatolische Eisenbahn, een spoorlijn die Istanbul met Ankara en Konya verbond. In 1903 werd begonnen met de bouw van de Bagdadbahn, die Berlijn met het Ottomaanse Bagdad zou verbinden. Het Ottomaanse rijk kreeg in de negentiende eeuw Duitse hulp bij militaire hervormingen. Zo verdiende de beroemde Pruisische strateeg Graf von Moltke zijn sporen in Anatolië toen hij als adviseur betrokken was bij modernisering van het Ottomaanse leger.

Nauwe banden 

De alliantie tussen de Ottomanen en de Duitsers zorgde ervoor dat het Ottomaanse rijk het strijdtoneel van de Eerste Wereldoorlog betrad aan de kant van Duitsland. Ook nadat in Turkije de seculiere republiek was uitgeroepen en het Duitse keizerrijk gevallen was, bleven de banden bestaan. Tot 1944 onderhield Duitsland nauwe diplomatieke en economische banden met Turkije, dus ook ten tijde van het nazi-regime.

Na de Tweede Wereldoorlog groeiden de West-Europese economieën sterk. In West-Duitsland leidde het Wirtschaftswunder tot een groot tekort aan arbeidskrachten. In 1961 sloot West-Duitsland een deal met Turkije om dit tekort op te vangen. Duizenden Anatolische gastarbeiders reisden naar Duitsland om in de fabrieken te werken. Van teruggaan kwam weinig terecht, en door gezinshereniging en vervolgmigratie ontstond een grote allochtone gemeenschap.

Van een effectief integratiebeleid was geen sprake; de Duitse politiek ontkende dat Duitsland een immigratieland was. Dat, en de strenge naturalisatiewetgeving zorgde ervoor dat deze minderheid slecht integreerde.

Zieke man van Europa 

Het Ottomaanse rijk werd in zijn nadagen 'de zieke man van Europa' genoemd. Het perifere land had altijd bij Europa gehoord maar ook weer niet. Turkije was onder leiding van Kemal Atatürk sterk gemoderniseerd en geseculariseerd. Het land wilde zich vanaf het begin binden aan het Europese project, trad in 1949 toe tot de Raad van Europa en was vanaf 1963 associate member van de Europese Gemeenschap. In 1987 diende het een aanvraag in voor EG-lidmaatschap. Pas tijdens de top in Helsinki in 1999 werd het als kandidaat-lidstaat van de inmiddels Europese Unie erkend. In 2005 begonnen uiteindelijk de onderhandelingen.

Ondertussen is Turkije ongeduldig geworden. Het heeft veel andere landen zien toetreden tot de EU, waaronder Oost-Europese landen die nog bij het communistische Warschaupact hoorden toen Turkije zijn aanvraag al had ingediend. Een doorbraak werd bereikt toen in Duitsland de rood/groene coalitie van kanselier Schröder aan het roer kwam aan het eind van de jaren negentig. Duitsland was een van de grootste voorstanders van Turkse EU-toetreding in Helsinki. In deze periode werden de banden flink aangehaald. In 2004 bracht bondskanselier Schröder een bezoek aan Turkije, met in zijn kielzog een grote groep zakenlieden. Het bezoek ging gepaard met joviale handdrukken en zakengesprekken.

Merkel

Toen de CDU/CSU-SPD-coalitie in 2005 aantrad veranderde de houding van de Duitse regering over EU-toetreding van Turkije. Angela Merkel liet weten dat er wat haar betreft voor Turkije niet meer in zat dan een privileged partnership. Turkije zou op cultureel vlak niet bij Europa passen. Een bittere pil voor Turkije, want zonder Duitse steun lijkt EU-lidmaatschap ver weg.

Merkel werkte het toetredingsproces actief tegen. In 2006 wilde ze de onderhandelingen laten bevriezen om een doorbraak te forceren in de Cypruskwestie. De houding van Merkel maakte de Turken woedend. Bij een staatsbezoek in 2010 aan Ankara kreeg Merkel te verstaan dat een privileged partnership werd opgevat als een belediging. Ook de behandeling van de Turkse minderheid in Duitsland werd aangekaart, het moeten kiezen tussen nationaliteiten en het felle integratiedebat stuitten de Turken tegen de borst. „Why this hatred against Turkey?“, vroeg de Turkse premier Erdogan in 2010, doelend op Merkel.

Turkse minderheid 

Tegelijk weet Ankara dikwijls de Duitsers op de kast te jagen door zich te bemoeien met de integratie van de Turkse minderheid in Duitsland. Een bezoek aan Duitsland waar Erdogan 'zijn onderdanen' toesprak en hen vertelde hoe ze moesten integreren met behoud van cultuur zorgde voor veel opschudding in Duitsland. De twee miljoen Turken in Duitsland worden vaak genoemd om de speciale band tussen beide landen te onderstrepen. Maar de laatste jaren hebben ze ook als splijtzwam gewerkt. Daar komt nog bij dat Turkse EU-toetreding uiteindelijk negatief wordt beinvloed door de aanwezigheid van deze minderheid. De opvatting in de publieke opinie dat multiculturele samenlevingen niet werken en integratie is mislukt, schept weinig vertrouwen voor integratie van Turkije in de EU.

Toch is de Turks-Duitse relatie niet helemaal verloren. De economische banden zijn nog steeds enorm sterk. In het licht van de lange geschiedenis van de Turks-Duitse betrekkingen zou deze periode gezien kunnen worden als een kortstondig conflict tussen partners. De tijd zal het leren.

Koen van de Leur (1988) volgt de master Nieuwste Geschiedenis aan de UvA. Dit artikel is gebasseerd op zijn paper ‘Duitsland, Turkije en de Europese Unie. De invloed van de Turkse diaspora in Duitsland en de Duitse houding over Turkse EU-toetreding op de Duits-Turkse betrekkingen'.