Grensgangers
Twee reisboeken over de Duits-Duitse grens

Landolf Scherzer (1941) is freelance journalist. Voor ‘Der Grenz-Gänger’ liep hij ruim vierhonderd kilometer van de grensstrook die tot in 1990 beide Duitslanden scheidde. Waar mogelijk liep hij op de Kolonnenweg, de betonplaten waarover de grenstroepen van de DDR zich verplaatsten. Laverend tussen Thüringen (Oost), Beieren en Hessen (West) probeert Scherzer vat te krijgen op het doen en denken van de voormalige grensbewoners, die nu in Duitslands midden leven. Zijn ‘kleine’ grensverhalen zijn (nog) niet in het Nederlands vertaald.

Johan de Boose (1962) is slavist en Oost-Europa-deskundige. Hij was altijd met een grote boog om die beide Duitslanden getrokken. Totdat uitgeverij Meulenhoff hem vroeg ‘De grensganger’ te schrijven. Na zich uitvoerig in de Duitse geschiedenis te hebben verdiept, zocht De Boose langs de 1400 kilometer lange Kolonnenweg de plekken en mensen op, die de opgedane kennis konden illustreren. Hij benut het grenstraject vooral overdrachtelijk. In het eerste hoofdstuk schrijft hij over het concentratiekamp Buchenwald en de stad Leipzig, over Goethe en Horatius, Bismarck en Polen. Deze plekken en mensen zijn niet langs de Kolonnenweg te vinden.

Kolonnenweg

Wat was er gebeurd als de wegen van Scherzer en De Boose elkaar hadden gekruist? Waarschijnlijk niets. Ze spreken elkaars taal niet. En hun wegen hebben elkaar gekruist: in een dorp op de zuidelijke flank van het Thüringerwald. Scherzer wordt daar, op zoek naar de overwoekerde Kolonnenweg, naar Rainer Krause gestuurd. Oberstleutnant Krause heeft de grens namelijk ruim twintig jaar tegen het Westen bewaakt. Gelukkig heeft hij nooit iemand hoeven neerschieten.

Met een half woord over Krauses paradijselijke optrekje aan het meer ontlokt Scherzer de man flarden levensverhaal. Krauses schoonouders bezaten het grondstuk al. Maar hij zou, vertelt hij, zijn vrouw zó weer trouwen, ook zonder grond. En nee, zijn aanstaande was heus niet onder de indruk geweest van zijn stoere uniform. Ze had hem voor het eerst in zwembroek gezien. Na een paar van zulke zinnen is Krause voor de lezer al geen cliché-grensbewaker meer.

Krauses ouders zijn pal na de oorlog uit het Pools geworden Silezië gevlucht, met hem als baby. Dit verleden werd zijn motief om naar de DDR-officiersschool te gaan: hij wilde de vrede dienen. Dan komt die ene zin uit Krauses mond die hem definitief tot mens van vlees en bloed maakt: “Pas na mijn vaders dood heeft moeder me opgebiecht dat ze op de wc heeft zitten huilen, toen ik haar vertelde dat ik voor de officiersopleiding had getekend.”

Dominee

Johan de Boose is niet geïnteresseerd in kleine levensverhalen en al helemaal niet wanneer goed en fout niet duidelijk te scheiden zijn. Hij legt de lezer omstandig uit dat het DDR-regime “ronduit misdadig was”. In datzelfde dorp heeft hij een afspraak met een dominee. Deze vrouw, die hij ‘Marion’ noemt maar die anders heet, vertelt hem over de rol van de kerk in de DDR.

De Boose voegt er, als Polen-kenner, zijn kennis over de kerk in communistisch Polen aan toe. Waarom de dominee anoniem moet blijven is een raadsel en waarom hij haar “de beste dominee van Thüringen” noemt ook. Over haarzelf komen we weinig te weten. Maar zij moet dezelfde dominee zijn die Landolf Scherzer in een bitter briefje heeft laten weten dat Rainer Krause blij mag zijn dat hij in hun dorp mocht blijven wonen.

Scherzers werkelijkheid is weerbarstig. Telkens wanneer de lezer meent definitieve conclusies te kunnen trekken over goed en kwaad aan de voormalige grens, over Oost en West, arm en rijk, vriendelijk en bot, toen en nu, ontmoet hij weer iemand die het plaatje verstoort of ziet hij iets dat het eerste oordeel op de helling zet.

Lees je in ‘Der Grenz-Gänger’ dat de kalimijnen van de DDR door het Westen zijn overgenomen om ze te ‘redden’, ervaar je even later dat de kali ondergronds dwars door de voormalige grens wordt gesluisd, naar een bedrijf in Hessen dat miljarden steun heeft gekregen. 25 duizend Thüringse kalimijnwerkers werden werkloos. Ontmoet Scherzer een West-Duitse vertegenwoordiger van reinigingsmiddelen, blijkt die man ‘op chic’ in het oosten te wonen, eigenlijk zijn geld te verdienen met het opkopen van antieke inboedels van overleden alleenstaanden en laat hij even verderop in het boek weten deze nering inmiddels weer verloren te hebben aan ‘de Polen’, die veel handiger in de Duitse antiekhandel opereren.

Uitweidingen

Voor De Boose zijn de omstandigheden en mensen aan de Duits-Duitse grens eerder de gelegenheid tot literaire of historische uitweidingen. Zet hem ergens in het Thüringerwald en “het lied van de Erlkönig spookt door mijn hoofd”. Op een heuvel moet hij denken aan de woorden van een personage uit een roman van Günter Grass. Bij de aanblik van een pot “Spreewald Augurken” (hij bedoelt Gurken) denkt hij “met plezier” terug aan de film ‘Good Bye, Lenin!’, die weliswaar in Berlijn speelt maar die hij toch maar even samenvat en in de Harz herkauwt hij de bekende versregels van Heinrich Heine.

De Kolonnenweg komt in 'De grensganger' amper in beeld. Uitgeverij Meulenhoff had er verstandiger aan gedaan De Booses boek niet als een reisverslag te presenteren. Maar als een reis is dit boekproject ooit begonnen. Thomas von der Dunk kwam op de uitgeverij met foto’s van het net geopende Duits-Duitse grensgebied. De historicus werd, tot zijn verbazing, zelf gepasseerd maar wordt in 'De grensganger' wel bedankt voor de inspiratie.

Mensen van nu spelen in 'De grensganger' geen rol van betekenis. Ze zijn informatie-leveranciers of figuranten. Zo vindt De Boose zichzelf op een goede dag terug op een terras “aan de verkeerde kant van de Duits-Duitse grens”. Op de toonbank van het café liggen oude DDR-ansichtkaarten en “blootbladen”. Twee mensen komen aan het naburige tafeltje zitten, tot De Booses ergernis.

“Het doet me denken”, schrijft hij, “aan de talloze keren dat ik in Oost-Europese kroegen het ongenode gezelschap kreeg van een drinkeboer, die niet alleen drank en sigaretten kwam bietsen, maar bovendien ook de aanvechting voelde me zijn levensverhaal te vertellen. (...) Een enkele keer raakte ik betrokken in een knokpartij tussen dronken vrouwen.” De Oost-Duitsers die hij tegenkomt beschrijft De Boose beurtelings als drankzuchtig, pafferig, sabbelend op hun peuken, met nicotinegele tanden, met tandeloze monden, als peukenverzamelende clochards, zittend aan de schnaps of achter een enorme pils, etcetera.

Gepasseerd

Voor een gedifferentieerder beeld van de gewone mens aan de oostkant van de voormalige grens kan men beter Scherzers ‘Grenz-Gänger’ raadplegen. Behalve dan het eind van dit boek, wanneer de auteur opeens met Günter Wallraff op de proppen komt. Scherzer moet gedacht hebben dat het interessante stof zou opleveren wanneer hij, als Oost-Duitser, zijn beroemde West-Duitse collega een paar dagen op sleeptouw zou nemen. Maar de ongedurige, altijd druk telefonerende Wallraff lijkt het stadium van kijken en luisteren allang gepasseerd.

Het enige aardige dat de gezamenlijke wandeling oplevert, zijn hun weddenschappen: of een gehucht dat ze aandoen ‘Oost’ dan wel ‘West’ is. Meent Scherzer een restant van DDR-civilisatie te bespeuren en Wallraff van de oude Bondsrepubliek, ligt hun inschatting even verderop andersom. Doorwandelend weten ze het beiden niet meer. Daarmee is het zo meerduidige, nog altijd spannende grensgebied met zijn gevarieerde bewoners mooi getypeerd.

Annemieke Hendriks is freelance journaliste in Berlijn