Berlijnse stadsgeschiedenis als grabbelton
'Elastische Geschichte' van Krijn Thijs

Cum laude promoveerde Krijn Thijs in februari op zijn geheel Duitstalige proefschrift ‘Elastische Geschichte. Berlin und drei Erzählungen seiner Vergangenheit’. Thijs analyseert daarin hoe drie verschillende politieke regimes de stadsgeschiedenis van Berlijn hebben gebruikt om hun eigen ideologie, normen en waarden aan de bevolking over te brengen.

Als case study  gebruikt hij de viering van het Berlijnse stadsjubileum. Aan de orde komen het 700-jarig jubileum in 1937 onder de nationaal-socialisten en het 750-jarig jubileum in 1987. Dat laatste feest is interessant omdat hier een directe vergelijking te maken is hoe twee zeer verschillende regimes in hun eigen deel van de stad met het verleden zijn omgegaan.

Orakeltaal

Niet-ingewijden zouden zich door de theoretische inleiding kunnen laten afschrikken. In een met jargon doorspekt betoog komt Thijs tot de conclusie dat stadsbesturen van welke politieke signatuur dan ook, altijd invloed zullen uitoefenen op de master narrative  - dominant verhaal - zoals dat door de historici, tentoonstellingmakers en andere feestredenaars wordt gepresenteerd.

West-Duitse historici zullen ongetwijfeld geprovoceerd zijn omdat ze worden vergeleken met nazi’s en misschien nog erger: met DDR-historici. Maar voor een ieder met gezond verstand zal de boodschap van Thijs’ inleiding niet echt verbazingwekkend zijn: “Wiens brood men eet, diens woord men spreekt”. Maar dat wisten we ook al zonder de orakeltaal van auteurs als Michel Foucault en Jean-François Lyotard.

Zak geld 

Wie zonder kleerscheuren door de inleiding heen is gekomen, wordt rijkelijk beloond. Thijs beschrijft trefzeker en in uiterst leesbaar Duits hoe de verschillende politieke elites de festiviteiten ensceneerden en indien nodig schaamteloos manipuleerden. Geheel in stijl had elk politiek systeem daar zo zijn eigen middelen voor. Het Derde Rijk nam moeiteloos de traditionele völkische vertelling over en ontsloeg trefzeker iedereen met liberale sympathieën of een joodse partner. De DDR smoorde elke vorm van eigenzinnigheid in censuur, zelfcensuur en collectief auteurschap.

En de West-Berlijners? Ach, die trokken gewoon een hele grote zak met geld open en benoemden politieke vrienden op sleutelposities. Overigens vertelt Thijs dit alles met gevoel voor details, maar daarmee verzwakt hij tegelijkertijd zijn theoretische raamwerk. Historische personages blijken moeilijk te vangen in theoretische bespiegelingen. Wie ze nader bestudeert, ziet vooral veel “menschliches, allzu menschliches”.

Naadloos

Het 'verhaal' van de stad Berlijn werd door elk regime op eigen wijze verteld. Natuurlijk hebben deze presentaties niets met wetenschappelijke geschiedschrijving te maken, maar daar gaat het Thijs - terecht - niet om. Hij probeert te laten zien hoe politieke elites de stadsgeschiedenis naadloos laten aansluiten bij het eigen politieke en ideologische normen- en waarden systeem. Thijs laat zien hoe dit soort vertellingen, die volgens de normen van professionele geschiedschrijving niet veel meer dan mythes en anekdotes zijn, een grote invloed hebben op het zelfbeeld van de bewoners van de stad en daarmee op hun politieke en culturele identiteit.

Onbetwist hoogtepunt

Anders dan bij het Derde Rijk en West-Berlijn kun je je afvragen of in het geval van de DDR nog wel sprake was van een echte 'vertelling'. Volgens mij is er pas sprake van een vertelling wanneer het publiek bereid is te luisteren en er zelf iets mee doet. Namelijk doorvertellen, aanvullen of bekritiseren. In elk geval is het pas een relevante vertelling wanneer de bevolking een dialoog aangaat. Dat alles gebeurde in West-Berlijn en zeker ook in de Reichshauptstadt wél. Maar in de Hauptstadt der DDR niet. Het Berlijn-verhaal van de SED werd eenvoudig niet meer serieus genomen en verloor daarmee zijn functie én betekenis. De vertelling was een monoloog zonder publiek geworden.

Fascinerend

Natuurlijk is op een dergelijk omvangrijk werk altijd detailkritiek mogelijk, zo ontbreekt een register, maar de conclusie kan niet anders zijn dat dit boek van groot belang is voor al die wetenschappers en studenten die zich bezighouden met de vraag hoe het verleden gebruikt en misbruikt wordt in de transmissie van politieke en culturele waardevoorstellingen. En natuurlijk is het verplichte lectuur voor alle liefhebbers en kenners van de meest fascinerende stad van Europa: Berlijn.

Willem Melching is historicus en verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Van zijn hand verscheen in 2004 'Van het socialisme, de dingen die voorbijgaan. Een geschiedenis van de DDR' .