Het gezicht van het kwaad
Het Neurenberger Proces in ooggetuigeverslagen

“We moeten de Duitsers duidelijk maken dat de misdaad waarvoor hun voormalige leiders voor het gerecht zijn gedaagd, niet is dat ze de oorlog hebben verloren, maar dat ze ermee begonnen zijn.” Met deze hooggestemde woorden opende de Amerikaanse hoofdaanklager Robert H. Jackson het proces van Neurenberg (1945-1946), dat het begin moest vormen van een nieuwe internationale rechtsspraak en samenwerking.

Uit de verslagen van ooggetuigen blijkt dat het proces, waarvan de juridische grondslagen vaak in twijfel werden getrokken, zijn betekenis voor een groot deel aan de overweldigende aanwezigheid van de pers ontleende. De rechters gingen uit van een oorlogsrecht dat tijdens het plegen van de misdaden nog niet bestond; het beginnen van een aanvalsoorlog was voorheen niet strafbaar. Deze juridische complexiteit maakte dat de symbolische functie van Neurenberg erg belangrijk was. Na de verschrikkingen van de oorlog waren de media nodig om de wereld ervan te overtuigen dat in Neurenberg de menselijkheid in ere werd hersteld.

Proces van de geeuw

Uit Radlmaiers verzamelbundel wordt echter duidelijk dat de juridische en symbolische betekenis vaak op gespannen voet met elkaar stonden. Door de enorme hoeveelheid bewijsmateriaal en het streven naar degelijke juridische fundamenten sleepte het proces zich eindeloos voort. De bekende Amerikaanse verslaggeefster Rebecca West noemde het onomwonden het ‘Proces van de geeuw’. Als op een gegeven moment een film van Dachau wordt getoond, gaat Göring verheugd rechtop zitten: “Eindelijk is er eens wat te zien!”

Die morele banaliteit van de aangeklaagden deed eveneens af aan de betekenis van het proces als de grote afrekening met het nationaal-socialistische ‘kwaad’. Tijdens de zittingen wekten zij niet bepaald de indruk geteisterd te worden door grote ethische vraagstukken, maar maakten vaak een nogal verveelde indruk.

Peter de Mendelssohn, die het proces voor onder andere Nation versloeg, kreeg hierdoor het gevoel dat Neurenberg, ondanks zijn symbolische pretentie, de essentie van de verschrikkelijke Tweede Wereldoorlog niet werkelijk representeerde: “Onwillekeurig zie je graag grotere mannen – groter in elk opzicht – om zich te verantwoorden voor alle gruwelijke gebeurtenissen die voor het gerecht uit de doeken worden gedaan.” Dit verlangen werd versterkt doordat de grootste misdadigers, Hitler, Goebbels en Himmler, in de beklaagdenbank ontbraken. De Mendelssohn: “Je hebt het gevoel dat het tribunaal de gloeilampen aanklaagt en niet het licht.”

Gezicht

De verwoede pogingen van de journalisten om het ‘kwaad’ een gezicht te geven – het in de fysieke aanwezigheid van de gevangenen te zien – maakt het lezen van deze journalistieke verslagen zeer de moeite waard. Turend door hun verrekijkers zochten zij in elke zwelling, frons en rimpel van de aangeklaagden een verklaring voor de onmenselijkheid van het Derde Rijk. Dat deze pogingen tevergeefs zijn, blijkt uit hun gefrustreerde duidingen van de gevangenen als “pad”, “werkeloze tramconducteur”, “ziedende walrus” en “Nero”.

In de verslagen ontstijgen Hitlers handlangers slechts zelden de kwalificatie van een interessante, maar ongevaarlijke verzameling “zoölogische verschijnselen”. Daarom overheerste bij veel journalisten een gevoel van absurditeit het besef van de historische betekenis van het ‘Proces van de eeuw’. Hun protserige onderkomen in het kasteel van de potlodenfabrikant Eberhard Faber, temidden van de schrijnende armoede van de bevolking, hielp ook niet mee.

Duitse bevolking

De symbolische rol van Neurenberg werd verder ondergraven door de grote onverschilligheid van de Duitse bevolking. De Duitsers werden vooral in beslag genomen door de dagelijkse strijd om het bestaan in de verwoeste steden. Het gerechtshof had het idee van een collectieve schuld voor alle Duitsers verworpen, maar dat maakte hun rol in het proces er niet helderder op; zij waren noch aangeklaagde, noch aanklager.

Het geringe aantal Duitse journalisten dat in de rechtszaal werd toegelaten, versterkte de indruk dat Neurenberg vooral een aangelegenheid van de overwinnaars was. William Shirer, verslaggever voor de Herald Tribune, zag het als een gemiste kans dat het proces niet werd benut als een eerste stap in de heropvoeding van de Duitsers. Het is echter maar de vraag of de Duitse bevolking, na twaalf jaar nationaal-socialistische propaganda, überhaupt nog enig geloof hechtte aan de media.

Precedent

Radlmaiers bundel laat zien dat de verslaggevings van het proces van Neurenberg al de sporen droeg van de Koude Oorlog en vooruitliep op de discussie over de geallieerde bombardementen op Dresden. De verzamelde verslagen bieden ons een blik op het precedent van de processen tegen de oorlogsmisdadigers van Rwanda en het voormalige Joegoslavië. Maar bovenal tonen zij ons hoe gecompliceerd symboliek is.

Merel Leeman is freelance journaliste.