De kloof tussen idee en werkelijkheid
Joschka Fischers 'Die Rückkehr der Geschichte'

Het weekblad Die Zeit noemde minister van Buitenlandse Zaken Fischer onlangs de enige intellectueel in het Duitse kabinet, en na lezing van Fischers jongste boek is men geneigd dit te beamen. Want de ‘groene’ politicus laat hierin zien dat hij een belezen man is en thuis is in de wereld van de politieke denkers. Tegelijkertijd is men enigszins verbaasd, want wie minister van Buitenlandse Zaken van de Bondsrepubliek Duitsland is, heeft een erg drukke baan. Niettemin had Fischer tijd om zich grondig te verdiepen in de grote internationale vraagstukken van deze tijd en hierop een eigen visie te formuleren.

Ongekende bedreiging

Uitgangspunt van ‘Die Rückkehr der Geschichte. Die Welt nach dem 11. September und die Erneuerung des Westens’ is dat de wereld de afgelopen vijftien jaar drastisch is veranderd. Het verdwijnen van de Muur en het Sovjet-blok heeft de naoorlogse wereldorde overhoop gehaald en het ‘jihad-terrorisme’ vormt een nieuwe, ongekende bedreiging. De gevaren die de vrede en veiligheid nu bedreigen, situeert Fischer in de islamitische Krisengürtel - de 'crisisgordel' - die reikt van Marokko tot Indonesië. Hier woekert het moslimfundamentalisme, worden regionale conflicten uitgevochten en dreigt, uitgaande van Iran, een nucleaire bewapeningswedloop.

Fischer sluit de inzet van militaire middelen onder bepaalde omstandigheden niet uit. Hij is geen pacifist meer en hij bepleit dat Europa zijn ‘militaire deficits’ wegwerkt. Maar oorlog is in zijn ogen geen oplossing. In deze tijd van economische, technologische en ecologische globalisering is de onderlinge afhankelijkheid tussen staten zo groot geworden, dat oorlog geen optie meer is. Aan het slot van zijn boek schrijft hij: “Veiligheid, omvattende veiligheid, is in de éénentwintigste eeuw slechts mogelijk door coöperatie en niet meer door confrontatie.” Het nieuwe statensysteem moet berusten op consensus en samenwerking.

Consensus

Dat is ook de reden waarom Fischer zich keert tegen de neoconservatieve intellectuelen in de Verenigde Staten en hun idee van een Amerikaanse imperium dat met geweld zijn wil op legt aan de rest van de wereld. Een imperium berust op verovering en onderdrukking en staat dus haaks, zo toont hij uitvoerig aan, op de waarden die Amerika groot hebben gemaakt: vrijheid en gelijkheid. Bovendien komt thans macht niet meer uit de loop van een geweer. Nu steeds meer landen democratieën zijn geworden, moet macht berusten op instemming en consensus.

Samenwerking is ook het sleutelwoord als het gaat om het Nabije en Midden-Oosten. Het eigenlijke probleem van die regio is wat Fischer een “aanhoudende moderniseringsblokkade in politiek, economie en samenleving” noemt. Zowel de op militaire leest geschoeide dictaturen als de absolute monarchieën hebben gefaald. Wat de Arabische wereld nu nodig heeft is een liberale en democratische modernisering, hoe moeilijk die ook te verwezenlijken zal zijn.

Fischer lijkt daarmee het concept van president Bush te ondersteunen, namelijk veiligheid door democratie. Alleen zijn uitwerking is een andere. De rol die het Westen daarbij moet spelen, is die van partner en niet van neoimperialistische macht. Het Westen moet namelijk verhinderen dat de “liberale transformatie” wordt bestreden door revolutionaire Arabische nationalisten. “Vooral een duurzaam bondgenootschap tussen of zelfs een versmelting van Arabisch nationalisme en jihad-terrorisme zou een grote bedreiging betekenen voor de gehele regio en daarbuiten.”

Buiten schot

Fischer gaat in zijn boek wel in op de actuele politieke situatie, maar de hoofdrolspelers blijven buiten schot. President Bush komt in het hele boek niet voor, en evenmin bondskanselier Schröder. Fischer stelt zich op als een politicoloog die wijze gedachten ontvouwt over een ‘nieuwe wereldorde’, maar niet als de politicus die zeven jaar lang in een belangrijke functie de internationale betrekkingen mede vorm heeft gegeven.

Hier begint het geheel dan ook te wringen. De fraaie theorie stemt niet geheel overeen met de taaie praktijk. Fischer presenteert zich in het boek als een overtuigde Europeaan en Atlanticus. De Duitse regering, met Fischer in de rol van vice-kanselier en minister van Buitenlandse Zaken, heeft zich echter lang niet altijd Europees gedragen. Ze overtreedt nu al jaren de regels van het Europese stabilieitspact, dat in de jaren negentig op Duitse aandringen werd gesloten. En bondskanselier Schröder heeft een soloactie ondernomen met het doel het wapenembargo tegen China te beëindigen.

Grote rol

Fischer schrijft dat de Europese verdeeldheid inzake Irak de Europese Unie heeft verzwakt. Dat de Duitse regering daarbij een grote rol heeft gespeeld – al in de verkiezingscampagne van 2002 sloot Schröder Duitse deelname aan een oorlog tegen Irak uit – wordt verzwegen, evenals het feit dat dit de transatlantische betrekkingen heeft geschaad. Fischer heeft zich gekeerd tegen de Amerikaanse interventie in Irak, maar wil nu wel dat die een succes wordt. Een mislukking zal namelijk vooral de veiligheid van Europa in groot brengen. Maar als dat zo is, moet Duitsland dan niet veel actiever Amerika gaan ondersteunen?

Deze en andere vragen duiken op bij lezing van het boek. Fischer heeft werkelijk goede ideeën en zijn visie is interessant. Het boek maakt ook duidelijk dat er een kloof gaapt tussen idee en werkelijkheid.