Regarding the Pain of Others
Susan Sontag

Door Marc de Wilde

De jonge Duitse anarchist Ernst Friedrich deed in 1924 onder de titel 'Krieg dem Kriege' een fotoboek over de Eerste Wereldoorlog verschijnen. Daarin plaatste hij steeds twee foto's naast elkaar: één die de nationalistische oorlogsretoriek ondersteunde en één die haar met alle geweld moest weerspreken. Zo toonde hij naast een propagandaplaatje van Duitse soldaten die in augustus 1914 enthousiast ten strijde trekken, een latere afbeelding van hun uiteengereten lichamen op het slagveld. Hij voorzag de foto's van een cynisch commentaar: "met God voor keizer en vaderland uit elkaar gerukt."

Het was Friedrichs idee dat de burgers van Europa, indien direct geconfronteerd met het ondragelijke lijden van de slachtoffers, zich nooit weer voor een oorlog zouden laten mobiliseren. Als de lezers gedwongen zou worden de slachtoffers recht in de ogen te kijken, dan zouden zij zich in spontane verontwaardiging tegen het oorlogsgeweld keren, zo hoopte hij.

De Amerikaanse publiciste Susan Sontag aan wie vorig jaar de Friedenspreis des Deutschen Buchhandels werd toegekend, schreef over dit thema een prachtig essay, 'Regarding the Pain of Others'. Daarin problematiseert zij Friedrichs gedachte: het staat niet op voorhand vast, dat het kijken naar foto's van oorlogsgeweld een morele uitwerking op ons heeft. Volgens Sontag hangt het af van de waarnemingscontext, of die foto's onze morele sensibiliteit wakker roepen of juist afstompen. Wanneer de beelden enerzijds dienen om een alomtegenwoordig lijden te illustreren, dan kunnen ze enkel defaitisme in de hand werken. Een dergelijke waarnemingscontext suggereert namelijk dat het lijden deel uitmaakt van de menselijke conditie en dat ons verzet daartegen zinloos is. Wanneer de beelden anderzijds met medelijden of ontroering worden aanschouwd, kan dat de reflectie over de oorzaken van het geweld bemoeilijken. Dergelijke emoties kunnen, al dan niet bewust, tot doel hebben om de eigen onmacht of onschuld te bewijzen.

Sontag formuleert daarom twee voorwaarden die moeten waarborgen dat het kijken naar oorlogsfotografie een morele werking op ons kan uitoefenen: enerzijds dienen we kritisch te reflecteren op het concrete lijdensverhaal, in plaats van het lijden als abstract en onvermijdelijk voor te stellen Anderzijds moeten we de verleiding weerstaan, om onze eventuele medeverantwoordelijkheid in ontroering of medelijden te smoren.

Marc de Wilde maakt deel uit van het Graduiertenkolleg van het Duitsland Instituut Amsterdam. Hij schrijft een proefschrift over Walter Benjamin, Carl Schmitt en de intellectuele cultuur van de Republiek van Weimar.