Schuld zonder schuldgevoelens
Martin Walsers 'Der Augenblick der Liebe'

De hoofdpersoon van 'Der Augenblick der Liebe', Gottlieb Zürn is een autodidact met een grote kennis van het werk van de Franse arts, filosoof en satiricus Julien Offray de la Mettrie. Hij woont in Überlingen aan het Bodenmeer en het is zeker niet toevallig dat dit ook de woonplaats van Walser is. Op een dag zit op zijn terras een jonge doctoranda uit Amerika, die wil promoveren op de receptie in Duitsland van La Mettrie, die gedurende de laatste vier jaren van zijn leven vertoefde aan het hof van Frederik de Grote.

Door toedoen van deze jonge vrouw wordt Zürn uitgenodigd in de universiteit van Berkeley tijdens een congres te spreken over de radicaal materialistische en atheïstische filosofie van La Mettrie, die leefde tussen 1709 en 1751 en ook enkele jaren in Leiden woonde. Zürns rede in de VS wordt een fiasco, omdat ook hij door zijn toehoorders verkeerd wordt begrepen.

La Mettrie's uitgangspunt was: maak jezelf tot thema en ga dus uit van je eigen ervaringen. Zijn destijds meest omstreden theorie gaat over het ontstaan en de functie van schuldgevoelens. Schuldgevoelens zijn een product van de opvoeding, waarbij kinderen vanuit de religie en de heersende moraal normen en waarden ingeprent krijgen, die zij vervolgens als vanzelfsprekend aanvaarden. Dit hele aangeleerde normenstel, dat seksuele lust verdoemt, maar het doden van mensen onder bepaalde omstandigheden beloont, leidt tot vooroordelen en schuldgevoelens. De mens moet zich van deze schuldgevoelens bevrijden en leven naar eigen rationele inzichten, want alleen zo kan hij gelukkig worden, aldus La Mettrie's theorie die destijds door de verlichte despoot Frederik de Grote onmiddellijk werd verboden en die verlichte denkers als Voltaire, Diderot en Lessing deed twijfelen aan de verstandelijke vermogens van de filosoof.

Inhakend op het gedachtegoed van La Mettrie sprak Zürn in de VS over zichzelf en over de vrijheid geen schuldgevoelens te hebben. Maar veel van de Amerikaanse toehoorders meenden te beluisteren dat hier een Duitser La Mettrie misbruikte om zichzelf vrij te pleiten van schuldgevoelens ten aanzien van het Duitse verleden. Hieraan had Zürn echter niet gedacht, en dat had hij ook niet willen beweren. Hij biedt zijn excuses aan en zegt nu hopelijk te hebben geleerd dat "een Duitser, vooral in het buitenland, er steeds aan moet denken dat hij allereerst een Duitser is en pas dan, als zijn een-Duitser-zijn dat nog toelaat, pas dan een mens."

Hier klinken onmiskenbaar de echo's van Walsers rede uit 1998, vooral als Zürn, eenzaam in zijn hotelkamer, nadenkt over La Mettrie's theorie en Duitse schuld en schuldgevoelens. Walser wilde destijds niet dagelijks geconfronteerd worden met beelden uit Hitlers vernietigingskampen, omdat hij zich telkens weer door deze "permanente presentatie van onze schande" persoonlijk aangevallen voelde. Dus schuldgevoelens kreeg, terwijl hij persoonlijk toch geen schuld droeg. In de roman komt de vraag aan de orde of schuld en schuldgevoelens niet van elkaar gescheiden kunnen worden: schuld zonder schuldgevoelens. "Absoluut niets ontkennen, niets bagatelliseren toch geen schuldgevoel." Maar kan dat wel? "La Mettrie had geen ervaring met het geheugen. Intussen waakt het geheugen over het geweten. Of dat het leven vergalt, deert het geheugen niet."

Is daarmee de inhoud van de roman uitputtend behandeld? Allerminst. Deze relatief kleine roman is van een grote dichtheid: Walser vertelt, haast gelijktijdig, vier verhalen. Want naast het verhaal van La Mettrie en de mislukte rede, wordt het verhaal vertelt van de haast onmogelijke maar daarom niet minder stormachtige liefdesaffaire van Zürn, een man van in de zestig, met de veertig jaar jongere doctoranda. Het is een liefde in het teken van La Mettrie (die een boek schreef over de wellust). En daarnaast is er het verhaal van de relatie tussen Zürn en zijn echtgenote.

Walser had de afgelopen jaren bij zijn literaire werk bepaald geen gelukkige hand. 'Der Lebenslauf der Liebe' vergde van de lezer een eindeloos en niet op te brengen geduld. En 'Tod eines Kritikers' was een verwerpelijk maaksel. Maar 'Der Augenblick der Liebe' is wel een geslaagd werk. Walser heeft de verschillende thema's knap met elkaar verweven en je wordt als lezer bepaald nieuwsgierig naar deze onbekende La Mettrie. Walser is een groot verteller met een ongeremde drang alle gevoelens, gedachten en handelingen onder woorden te brengen. Ook als hij soms overdrijft. Niemand wil alle details weten van wat er in het "moment van de liefde" gebeurt.

Jan Luijten is journalist en heeft in het verleden geschreven voor De Volkskrant .

Martin Walser, 'Der Augenblick der Liebe', 2004; Rowohlt; € 19,90; ISBN 3 498 07353

Voorpublicatie van 'Der Augenblick der Liebe' in die Zeit