De Duitse bevolking als slachtoffer
Friedrich: 'Der Brand - Deutschland im Bombenkrieg 1940 - 45'

Midden november 1940 - de luchtslag waarmee Hitler de Britten op de knieën wilde dwingen, was in volle gang - bombardeerden meer dan vierhonderd Duitse vliegtuigen de Engelse stad Coventry. Brand- en fragmentatiebommen verwoestten de stad. Meer dan vijfhonderd mensen kwamen om het leven: de gotische kathedraal werd een ruïne. Eind maart 1942 verschenen Britse bommenwerpers boven de Duitse havenstad Lübeck. Ze wierpen hun dodelijke vracht op de historische binnenstad met zijn indrukwekkende gotische kerken van rode baksteen, raadhuis en het fraaie herenhuis van de grootouders van Thomas Mann, door hem vereeuwigd in de roman 'Buddenbrooks'. Er stierven meer dan driehonderd burgers in de brandende stad en de schade aan huizen en gebouwen was groot.

Thomas Mann, gevlucht voor de nazis en in 1942 woonachtig in Amerika, sprak enkele dagen later voor de BBC over de luchtaanval op Lübeck, de stad waar hij was geboren en opgegroeid. Wat er was gebeurd, ging hem aan het hart. 'Maar ik denk aan Coventry en maak geen bezwaar tegen de leer dat voor alles moet worden betaald.' Mann kende de werking van oorzaak en gevolg; hij wist dat Hitler de oorlog was begonnen en dat aan de misdadige nazi-dictatuur alleen met geweld een einde kon worden gemaakt. Tegen een eenzijdige kijk op oorlog en geweld verzette hij zich.

Ook de Duitse historicus Jörg Friedrich heeft in zijn inmiddels veel besproken boek 'Der Brand - Deutschland im Bombenkrieg 1940-1945' even aan Thomas Mann gedacht, maar is hem ook weer snel vergeten. Want in zijn lijvige werk komen de Duitsers als daders nauwelijks voor. Friedrichs thema is dat ook Duitsers slachtoffer zijn geweest en daarmee volgt hij een trend die begon met 'Im Krebsgang', waarin Günter Grass schreef over het torpederen van de 'Wilhelm Gustloff' aan het eind van de oorlog, waarbij talloze Duitse vluchtelingen om het leven kwamen. Maar in een novelle aandacht vragen voor het lot van Duitse vluchtelingen en Vertriebenen, omdat hun geschiedenis niet mag worden overgelaten aan extreem-rechts, zoals Grass heeft geschreven, is toch wat anders dan geschiedschrijving plegen zonder de daarbijbehorende context. Het bombarderen en grotendeels vernietigen van Duitse steden door de Britse en later ook Amerikaanse luchtmacht behoort door historici beschreven te worden, want het is een deel van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. "Maar kan dit deel losgemaakt worden uit het geheel van deze totale oorlog?", zo hebben ook in Duitsland critici zich afgevraagd.

Friedrich negeert niet dat vóór het platbombarderen van Duitse steden de Luftwaffe dood en verderf zaaide in Warschau, Rotterdam, Londen en andere Engelse steden, maar daarop richt hij niet zijn aandacht. Hij concentreert zich op het vernietigen van Duitse steden, waarbij geen onderscheid werd gemaakt tussen woongebieden en wapenindustrie, havens en spoorwegen, en de burgerbevolking bewust niet werd ontzien. Want het doel van het Britse Bomber Command onder leiding van Arthur Harris was om de Duitsers en vooral de arbeiders te demoraliseren en in opstand te brengen tegen Hitler, zodat Duitsland gedwongen zou worden te capituleren. Dat dit doel vanuit de lucht niet te realiseren viel, heeft onder meer te maken met het feit dat in nazi-Duitsland het opgeven van de strijd een misdaad was waarop de doodstraf stond. Dat de nazi-terreur zich uiteindelijk ook tegen de Duitse bevolking richtte, verzwijgt Friedrich niet.

Hij is in zijn boek zeer systematisch te werk gegaan. Eerst beschrijft hij de wapens, de fragmentatie- en brandbommen, dan de diverse vliegtuigen en de ontwikkeling van radar- en vuurleidingssystemen, vervolgens de Britse strategie van de moral bombing om uiteindelijk aan te komen bij wat hij kortweg het Land noemt. Friedrich volgt de dodelijke sporen die de geallieerde bommenwerpers trokken over het noorden, het westen, het zuiden en het oosten van Duitsland. Zijn relaas over elke Duitse stad die werd gebombardeerd, begint met het oorlogsleed uit voorbije eeuwen om dan uit te monden in een beschrijving van de gebeurtenissen gedurende de nacht, of nachten, dat brandbommen hun verwoestende werk deden en hele stadsdelen veranderden in een inferno. Friedrich beschrijft niet alleen hoe in die voortrazende vuurzee mensen op gruwelijke wijze omkwamen, maar vermeldt ook welke historische panden en monumenten werden verwoest, hoeveel boeken verbrandden.

Over de Bombenkrieg moeten destijds veel gegevens zijn verzameld, want Friedrich vermeldt veel cijfers; over het aantal vliegtuigen, het aantal bommen, het aantal daklozen en het aantal doden. En hij geeft veel getuigenissen weer van overlevenden. Ondanks alle verzamelde cijfers staat niet nauwkeurig vast hoeveel Duitsers bij deze bombardementen om het leven zijn gekomen. Uitgegaan wordt van ruim een half miljoen doden. Daarbij zijn ook onschuldigen gedood. Onder de slachtoffers bevonden zich 75000 kinderen onder de 14 jaar en 42000 dwangarbeiders.

Dat ook veel Duitsers zich in en na 1945 slachtoffer voelden van Hitler en de oorlog, is geen nieuw gegeven, en had veel te maken met vlucht, verdrijving en de bombardementen. Binnenskamers werd hierover ook veel gesproken, maar historici hebben deze onderwerpen nooit uitputtend behandeld, omdat zij niet de indruk wilden wekken de Duitse misdaden en schuld te willen nivelleren. Ruim 55 jaar na de oorlog wordt er nu wel veel geschreven over het geweld dat Duitsers werd aangedaan. En er wordt gelezen: 'Der Brand' is in Duitsland een bestseller. Het weekblad Der Spiegel, dat eerder een serie maakte over vlucht en verdrijving, heeft de afgelopen maand ook een serie gepubliceerd over 'Der Bombenkrieg gegen die Deutschen'.

Volgens Friedrich is dit alles nu mogelijk omdat het verzoeningsproces in Europa zo ver is gevorderd 'dat we zelfs de waarheid verdragen'.

Jan Luijten is journalist en heeft in het verleden geschreven voor de Volkskrant

Overige recensies

Perlentaucher

Kultur-Insel

Sehepunkte

Das Erste Online

Der Spiegel