Checkpoint Charlie
Nepsoldaten bij het symbool van de Koude Oorlog

Twee mannen in legeruniform maken grappen met elkaar voor het wachthuisje bij Checkpoint Charlie. Ze hangen wat rond, de een met een grote Amerikaanse vlag in de arm, de ander met een vlag van de Sovjet-Unie. Erg veel tijd om niks te doen hebben ze eigenlijk niet: voor een euro mogen toeristen met ze op de foto en dat willen die aan de lopende band.

De mannen zijn acteurs. De enige twee echte soldaten bij de voormalige legendarische grensovergang tussen Oost- en West-Berlijn staan op twee metershoge foto’s. Rug aan rug kijken zij op vijf meter hoogte over de omgeving uit. De Russische en de Amerikaanse soldaat behoorden tot de laatste militairen die in Berlijn gestationeerd waren, voordat de bezettingsmachten de stad aan het begin van de jaren negentig definitief verlieten. In het kader van een kunstproject keerden de twee soldaten in 1998 in deze vorm terug.

Tanks

Checkpoint Charlie, genoemd naar de letter C in het telefoonalfabet van de NAVO, en in Oost-Duitsland officieel bekend als ‘Grenzübergangsstelle Friedrich- / Zimmerstrasse’, was ten tijde van de Muur de doorgang tussen West- en Oost-Berlijn voor buitenlanders en leden van de geallieerde bezettingsmachten. Deze grensovergang tussen de Amerikaanse en de Russische sector was de bekendste van de gedeelde stad.

Hier stonden in 1961, kort na de bouw van de Muur, Amerikaanse en Russische tanks dreigend tegenover elkaar. De Amerikaanse autoriteiten voelden zich in hun recht aangetast, omdat Amerikaanse burgers tegen de afspraken in door de Oost-Duitse Volkspolizei (Vopo) werden gecontroleerd en stelden tanks op in de Friedrichstrasse. De Russische autoriteiten zetten hun tanks er direct tegenover. De legervoertuigen bleven dagen tegenover elkaar staan, munitie op scherp, maar daar bleef het bij. Noch Moskou, noch Washington wilde oorlog.

Spionnen en dissidenten

 De controlepost lag op een steenworp afstand van de plek waar in 1962 de jonge Peter Fechter vanuit de DDR naar het Westen probeerde te vluchten. Hij werd door Oost-Duitse grenssoldaten neergeschoten en bleef zwaargewond aan de voet van de Muur liggen. Omdat hij aan de Oost-Berlijnse zijde van de Muur lag, konden de West-Duitse politie en Amerikaanse militairen hem niet helpen. Pas na bijna een uur werd de doodgebloede Fechter door Oost-Duitse grenssoldaten weggevoerd. Een klein monument op de hoek van de Zimmer- en de Charlottenstrasse herinnert aan zijn dood.

De twee bovenstaande voorvallen droegen ertoe bij dat Checkpoint Charlie een symbool werd voor de Koude Oorlog. De controlepost vormde het decor voor menig spionagefilm en thriller. Tot de bekendste daarvan behoort John le Carré’s 'A spy who came in from the cold' (1963). Het beroemde Café Adler, waar Carré inspiratie voor zijn spionagethrillers zou hebben opgedaan, bevindt zich nog op de hoek van het checkpoint.

Het café aan de rand van West-Berlijn met uitzicht op de Muur en de grensovergang, was een favoriete ontmoetingsplek voor journalisten, Oost-Duitse gevluchte dissidenten en leden van de geallieerde bezettingsmachten. Nog steeds wordt het café druk bezocht, niet in de laatste plaats door toeristen. Het is de vraag hoe lang nog, het pachtcontract wordt deze herfst mogelijk niet verlengd.

De sandalen van Ghandi

Wie denkt dat er nog iets terug te zien is van de oorspronkelijke controlepost komt bedrogen uit. Het laatste authentieke bouwwerk, een Oost-Duitse wachttoren, viel in 2000 ten prooi aan een projectontwikkelaar die ruimte wilde creëren voor kantoren en winkels. Pogingen van de stad om de toren te redden, liepen op niets uit. Het bord op de hoek van de straat, met de tekst ‘You are leaving the American sector’ is nagemaakt. Ook het houten wachthuisje is een replica. Niet van het huisje dat er stond toen de Muur viel - dat was van metaal en is nog te bezichtigen in het Alliierten Museum in Berlin-Zehlendorf - maar van het huisje dat in de jaren zestig werd gebouwd.

 Het wachthuisje werd in 2000 neergezet door het Haus am Checkpoint Charlie. Dit particuliere museum werd in 1963 opgericht door Rainer Hildebrandt (1914-2004) en wordt tegenwoordig geleid door zijn weduwe Alexandra Hildebrandt. Sinds de oprichting is in het museum te zien hoe mensen erin slaagden op soms spectaculaire wijze uit de DDR naar het Westen te vluchten en wordt stilgestaan bij het onrecht in de DDR. Dat is indrukwekkend, hoewel het tentoongestelde materiaal af en toe een wat diepgaandere historische uitleg kan gebruiken. Het Haus am Checkpoint Charlie is daarnaast een museum voor de internationale geweldloze strijd en zo is er ook ruimte voor de sandalen van Mahatma Gandhi.

'Misbruik van de geschiedenis'

Dat een groepje studenten onder leiding van acteur, danser en stripper Tom Luszeit in 2003 het initiatief nam om zich in het uniform van de Oost-Duitse Volkspolizei voor het wachthuisje door toeristen te laten fotograferen, en dat ook nog tegen betaling, schoot de directrice van het museum in het verkeerde keelgat. “Misbruik van de geschiedenis”, noemde ze het. Hildebrandt pakte het huisje in blauw plastic in en weigerde dat weg te halen voordat de studenten ophielden met het nemen van hun foto's. Luszeit wuifde de kritiek op zijn initiatief, die velen met Hildebrandt deelden, weg met het argument dat op deze provocerende manier mensen toch juist meer oog kregen voor Checkpoint Charlie en de realiteit ervan.

 Hoe onwenselijk Hildebrandt het initiatief van Luszeit ook vond, verboden was het niet. Dat lag anders bij haar protestactie. Tegen het omhullen van het wachthuisje, waar evengoed veel kritiek op was, bleken wel juridische stappen mogelijk. Zo mochten de studenten blijven en moest het huisje weer zichtbaar worden. Dit tot groot ongenoegen van Hildebrandt. De studenten wisselden hun Vopo-uniformen voor die van Amerikaanse, Russische, Franse en Engelse militairen, maar de relatie met Hildebrandt bleef gespannen.

Stukjes Muur

De bezoekers lijken er minder problemen mee te hebben. Zij laten zich graag fotograferen. En voor wie dat nog niet genoeg vindt, is er meer. Zo bieden de studenten ook nog een stempel aan voor in je paspoort. Een klein deel van de opbrengst gaat naar een goed doel, al wordt niet vermeld welk doel dat is. Maar ook aan de gebruikelijke souvenirs kan men zich op Checkpoint Charlie te buiten gaan. De standjes op straat zijn overladen met Russische bontmutsen, andersoortige hoofddeksels en stukjes Muur, al dan niet met echtheidscertificaat. Iets verderop biedt de museumshop een rijk assortiment aan gadgets, van mousepads tot luciferdoosjes, bedrukt met de tekst: ‘You are leaving the American sector’.

 Voorzien van foto’s, stempels, en souvenirs lopen de toeristen verder naar Unter den Linden, langs de fototentoonstelling over de geschiedenis van de DDR voor het nog steeds braakliggende stuk grond waar ooit de Oost-Duitse wachttoren stond en de projectontwikkelaar kennelijk nog niet aan bouwen is toegekomen. En een groot deel van hen stapt daarbij ongezien over het dunne lijntje straatstenen dat de plek markeert waar ooit de Muur liep.

Katja Geelhoed is historicus en werkt bij de VPRO

Abeeldingen:
Tenzij anders vermeld: Duitslandweb
Bord met soldaat: Xavier de Jauréguiberry, flickr.com