Naslagwerk: Duitse militaire missies na 1990
Voorpublicatie Naslagwerk Duitsland na 1990

Europese integratie en chequeboekdiplomatie

Uit: 'Kohl en de erfenis van de eenwording 1991-1998’

Het idee van een verenigd Duitsland kon niet in heel Europa op sympathie rekenen. Met name de Britse premier Thatcher was bang dat nationalisme weer de kop op zou steken. Ook de Nederlandse minister-president Lubbers was sceptisch. Bondskanselier Kohl probeerde door een terughoudende opstelling de vrees te temperen. Behalve op het gebied van Europese integratie, daarin nam Duitsland samen met Frankrijk de leiding.

Kohl zag Europese integratie als het enig passende antwoord op de eenwording van Duitsland. De vereniging van Duitsland bracht de onderhandelingen over de euro in een stroomversnelling. Samen met de Franse president Mitterand nam Kohl het initiatief voor de invoering van de euro (in 2002) en de oprichting van de Europese Unie, die in 1992 in het verdrag van Maastricht werden vastgelegd.

Op een ander punt handelde Duitsland verrassend eigenmachtig: in december 1991 erkende de Bondsregering de Joegoslavische deelrepublieken Slovenië en Kroatië als zelfstandige staten – zonder overleg en tegen de wens van Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, de VS en de Verenigde Naties. Kohl en zijn minister van Buitenlandse Zaken Genscher vonden dat beide landen, net als Duitsland zelf, recht hadden op zelfbeschikking. De besluitvorming van de andere Europese landen vonden ze te traag. Waarschuwingen dat door die erkenning de oorlog in Joegoslavië zich zou uitbreiden naar Bosnië – wat ook gebeurde – sloeg Duitsland in de wind. Het eigenmachtige optreden werd de Bondsregering door de andere landen nog lang nagedragen.

Op andere terreinen stelde Duitsland zich wel terughoudend op. De uit het vroegere West-Duitsland bekende ‘chequeboek-diplomatie’ bleef leidend. Dat betekende tijdens de Golfoorlog in 1991 dat de Bondsregering de Verenigde Staten steunde met geld en materiaal, maar geen soldaten aan de gevechten liet deelnemen. Bij de bondgenoten leidde dat in toenemende mate tot ergernis. Van het nu grote Duitsland, dat na de eenwording in het centrum van Europa was komen te liggen, werd in de loop van de jaren negentig een grotere internationale rol verwacht.

Toen een bloedige oorlog uitbrak in het voormalige Joegoslavië, groeide de druk op Duitsland. De inzet van Duitse militairen buiten het grondgebied van de NAVO was niet alleen in de samenleving omstreden, het was ook de vraag of de grondwet dat toeliet. Het Constitutioneel Hof keurde de inzet van militairen in 1994 goed zolang die bijdroeg aan een vreedzame en duurzame orde in Europa en de wereld. Daarnaast moest de regering voor een militaire missie toestemming aan de Bondsdag vragen. Sindsdien hebben duizenden Duitse militairen aan vredesmissies deelgenomen, in het voormalige Joegoslavië, maar bijvoorbeeld ook in Somalië en Afghanistan.

Met het verdwijnen van het IJzeren Gordijn verviel ook de taak van de NAVO in Duitsland om het communistische gevaar uit de Sovjet-Unie tegen te houden. Na het vertrek van de laatste Russische troepen op Duits grondgebied in 1994, verlieten later dat jaar ook de westerse militairen Berlijn.

Kosovo, Afghanistan en Irak

Uit ‘Schröder en het rood-groene experiment 1998-2005’

De deelname van Duitse straaljagers aan de NAVO-luchtaanvallen op Servië in maart 1999 was de eerste Duitse militaire inzet sinds de Tweede Wereldoorlog. Doel was om door bombardementen de Servische president Milošević te dwingen het geweld tegen etnische minderheden in Kosovo te stoppen. Tot dan toe had Duitsland slechts met bijvoorbeeld humanitaire hulp aan vredesmissies meegewerkt.

Veel mensen in Duitsland hadden in de loop van de jaren negentig steeds meer begrip gekregen voor het gebruik van geweld bij verschillende VN- en NAVO-missies. In maart 1999 steunde een grote meerderheid van de Duitse bevolking de aanvallen op het voormalige Joegoslavië. Toch leidde de Duitse deelname aan de Kosovo-oorlog tot hevige debatten. Vooral minister van Buitenlandse Zaken Fischer had moeite om dit aan zijn partij, Bündnis 90/Die Grünen, uit te leggen. Veel partijleden vonden dat het Duitse leger, met het oog op het nationaal-socialistische verleden, nooit meer aan gevechten mocht deelnemen. Volgens Fischer was een Duitse deelname aan de internationale militaire missies juist noodzakelijk om een herhaling van misdaden zoals die in de Tweede Wereldoorlog werden gepleegd te voorkomen.

De terreuraanslagen van Al Qaida op 11 september 2001 in de Verenigde Staten (VS) zorgden ervoor dat de internationale politiek in het teken van de strijd tegen het terrorisme kwam te staan. De VS vielen tijden operatie ‘Enduring Freedom’ de Taliban in Afghanistan aan. Duitsland nam met bijna 4000 soldaten aan de operatie deel. De gevechtsmissies konden echter in steeds mindere mate op de instemming van het parlement rekenen. Schröder zette SPD en Groenen onder druk door de vertrouwensvraag te stellen, beide partijen stemden schoorvoetend toe.

Het volgende doel van de VS was Irak. Schröder liet de Amerikaanse president Bush weten dat voor een inval in Irak dezelfde voorwaarden als voor Afghanistan golden: een duidelijke link met het terrorisme en toestemming van de Verenigde Naties. Ondertussen deed de rood-groene coalitie het erg slecht in de peilingen en Schröder wist dat hij voor een nieuwe gevechtsmissie steun bij de oppositie moest zoeken. Hij besloot de kwestie-Irak tot inzet van de verkiezingen van 2002 te maken. Schröder liet de VS weten dat Duitsland “voor avontuur niet beschikbaar was” en keerde zich tegen een inval in Irak.

Schröder won de verkiezingen van 2002. In Duitsland heerste veel weerstand tegen een oorlog in Irak, in Berlijn ging in februari 2003 een half miljoen Duitsers de straat op om ertegen te protesteren. Maar internationaal raakte Duitsland geïsoleerd. De Verenigde Staten namen Schröder zijn weigering lang kwalijk en ook in Europa wekte het Duitse standpunt argwaan.

Later verklaarde Duitsland zich wel bereid zich in te zetten voor de opbouw van Irak en hielp het mee met de opleiding van Iraakse militairen en politieagenten.