Nieuw ministerie moet digitalisering aanpakken

Een mijlpaal voor Duitsland. Zo omschreef branchevereniging Bitkom in april dit jaar het plan voor het nieuwe Ministerium für Digitalisierung und Staatsmodernisierung, dat coalitiepartijen CDU/CSU en SPD in hun regeerakkoord hadden aangekondigd. Daarmee heeft Duitsland voor het eerst een centraal ministerie dat zich uitsluitend richt op de digitalisering van het land en het moderniseren van de staat – taken die eerder verdeeld waren over verschillende ministeries, waaronder die van Verkeer, Economische Zaken en Binnenlandse Zaken. Het wordt hoog tijd dat Duitsland “een digitaal soeverein land” wordt, aldus Bitkom, en met dit ministerie laat de nieuwe regering zien dat ze die taak “serieus neemt”.

Duitsland kampt met uiteenlopende digitale problemen. Een daarvan is dat veel overheidssystemen nog erg omslachtig en niet gebruikersvriendelijk zijn, stelt Christina Lang in de politieke podcast ‘Lage der Nation’. Lang is ceo van Digital Service, dat voor de overheid digitaliseringsprojecten uitvoert. Digitale overheidsdiensten worden in verschillende ministeries ontwikkeld en vaak houden die geen rekening met gebruikersgemak. “Dan krijg je dat je bij overheidswebsites 14 clicks nodig hebt om je aan te melden, waar dat bij een bank met slechts twee clicks kan.” De Duitse deelstaten werken bovendien met verschillende systemen die niet altijd op elkaar aansluiten. Onder meer het doen van belastingaangiftes en het ontvangen van toeslagen duren daardoor onnodig lang. Als je naar een andere deelstaat verhuist, wordt je belastingdossier per post naar de nieuwe deelstaat gestuurd, waar een ambtenaar alle gegevens met de hand in een nieuw dossier invoert. Dat kost per dossier gemiddeld 20 werkuren, meldt nieuwssite Tagesschau.  

Uit een enquête van Bitkom, uitgevoerd onder zeshonderd bedrijven, blijkt dat ook het bedrijfsleven moeilijkheden ervaart op digitaal gebied en dat ruim 80 procent van de ondernemingen ervan overtuigd is dat de zwakke staat van de economie het gevolg is van een gebrekkige digitalisering.

Glasvezel boven milieumaatregelen

Een ander probleem is dat digitale netwerken niet overal functioneren. Op meerdere plekken in het land duiken weleens zogeheten Funklöcher op; daar ontbreekt het aan (goed) bereik. In 2024 was 92 procent van Duitsland voorzien van 5G, aldus de Bundesnetzagentur, het Duitse federale netwerkagentschap. Verder loopt Duitsland achter op andere Europese landen wat betreft de glasvezelaanleg: ongeveer een derde van de huishoudens heeft daar een aansluiting op.

De nieuwe Bondsdag heeft daarom eind juni een wetsvoorstel aangenomen dat de uitbreiding van het telecommunicatienetwerk tot “groot publiek belang” verklaart, waardoor de aanleg van glasvezel zwaarder kan wegen dan bijvoorbeeld milieumaatregelen. Dit moet vergunningsprocedures voor de aanleg van digitale en glasvezelnetwerken versnellen.

Toen de kabinetsonderhandelingen eerder dit jaar nog gaande waren, publiceerden twee oud-ministers, een oud-rechter en een media-expert het rapport ‘Initiative für einen handlungsfähigen Staat’. Dat is opgesteld op basis van werkgroepen met zo’n vijftig deskundigen en biedt handvatten voor een modernere Duitse overheid. Een van de voorstellen was de oprichting van een nieuw ministerie voor digitale zaken. Ook deden de deskundigen suggesties voor plannen die het ministerie nu hoog op de agenda heeft staan. Want plannen om digitale achterstand aan te pakken zijn er al jaren, maar nu moeten die echt van de grond komen.

Om overheidszaken makkelijker én sneller digitaal te kunnen regelen, wil het ministerie uiterlijk begin 2027 een digitale wallet geïntroduceerd hebben die per smartphone toegankelijk en in heel Duitsland te gebruiken is. Daarin zitten dan een digitaal paspoort en digitale verzekeringspapieren waarmee allerlei overheidszaken kunnen worden geregeld. Hiermee zou het Onlinezugangsgesetz, dat de digitale interactie tussen burgers en overheid moet regelen en waar al jaren aan wordt gewerkt, tot uitvoering worden gebracht.

Afschaffen 'Bonpflicht'

Verder moeten de systemen van deelstaten beter op elkaar gaan aansluiten. Bij de eerste Digitalministerkonferenz – overleg van de bondsminister met zijn deelstaatcollega’s - waar de nieuwe minister Karsten Wildberger bij aanwezig was, kwam het bundelen van verantwoordelijkheden en processen van alle deelstaten al ter sprake.

Daarnaast gaat het ministerie aan de slag met Staatsmodernisierung, zoals het tweede deel van de naam luidt. Daaronder vallen bijvoorbeeld cybersecurity en databescherming, het verminderen van de bureaucratie en het afschaffen van de Bonpflicht, die in 2020 in kracht trad en ondernemers verplicht om klanten voor elke transactie een bon te geven.  

Christina Lang van Digital Service denkt dat beleid en plannen sneller uitgevoerd worden nu de verantwoordelijkheid bij één ministerie ligt. Het is daarbij wel van belang dat het ministerie ook daadwerkelijk het voortouw neemt en plannen uitvoert, en niet alleen een adviserende rol speelt, aldus een redacteur van netzpolitik.org, een nieuwssite die zich onder meer op digitale vrijheidsrechten richt.  

Karsten Wildberger (56) is als minister het gezicht is van de nieuwe plannen voor digitalisering en staatsmodernisering. Anders dan de meesten van zijn collega’s heeft hij geen politieke ervaring en hij is pas sinds zijn benoeming tot minister in mei 2025 lid van de CDU. Voor deze post wilden de regeringspartijen CDU/CSU en SPD iemand met praktijkervaring op het gebied van digitalisering. Die heeft Wildberger: de gepromoveerde natuurkundige was eerder voorzitter van de Raad van Bestuur van Ceconomy AG, het moederbedrijf van onder meer Mediamarkt en Saturn, en vervulde verschillende leidinggevende functies bij Deutsche Telekom AG.

'Mentaliteit van een start-up'

Wildbergers praktijkervaring is een pre, stellen experts. Hij kan frisse perspectieven inbrengen, hij weet dat investeringen rendabel moeten zijn en hij zal vanwege zijn managementachtergrond niet snel kiezen voor het opbouwen van schulden. Maar het moet nog blijken of de voormalig manager ook succesvol is in de politiek en een landelijke digitale transformatie teweeg kan brengen. Journalist en activist Markus Beckedahl noemt de keuze voor Wildberger in een podcast van Deutschlandfunk Kultur een ‘black box’. “Een manager kán een goede minister zijn en Wildberger heeft ervaring met digitale transformaties in het bedrijfsleven, maar of hij gedijt in een politieke context is de vraag.”

Het faxloze ministerie telt zo’n vijfhonderd medewerkers die bij andere ministeries vandaan komen en is nog in opbouw. Vooralsnog werkt het ministerie vanuit zowel Berlijn als Bonn, wat volgens critici inefficiënt is en dus niet bij de doelstellingen van dit ministerie past. Deskundigen als Beckedahl zijn ook kritisch op de slagvaardigheid van het ministerie: “Ik wacht al 20 jaar op het waarmaken van plannen op digitaliseringsgebied.” Maar Wildberger heeft er vertrouwen in, zei hij in zijn Bondsdagrede op 16 mei. Het opbouwen van een nieuw ministerie "creëert een bijzondere spirit. Ik beleef in en om mijn ministerie een start-upmentaliteit." Al benadrukte ook hij dat het tijd nodig heeft: “Digitalisering is een proces dat tijd, moed, expertise, geduld en partners nodig heeft.”