Duitsland verrast met koerswijziging in Israëlbeleid
Analyse

"Dat wat het Israëlische leger nu doet in de Gazastrook: ik begrijp eerlijk gezegd niet meer wat daar het doel van is", zei Merz maandag tijdens de bijeenkomst Europaforum van omroep WDR. De manier waarop de burgerbevolking wordt geraakt kan niet langer worden verantwoord als een strijd tegen Hamas, aldus de kanselier. Merz heeft aangekondigd dat hij deze week met premier Benjamin Netanyahu in gesprek gaat.

Tegelijkertijd zei Merz dat Duitsland gezien zijn geschiedenis terughoudend moet zijn in dit soort publieke veroordelingen van Israël. "Maar wanneer grenzen worden overschreden, en het humanitaire recht daadwerkelijk wordt geschonden, dan moet ook Duitsland daar iets over zeggen."

Dit is een grote koerswijziging. Tot voor kort beweerde Merz nog het omgekeerde. De CDU-leider voerde begin dit jaar een uitgesproken pro-Israëlische verkiezingscampagne, pleitte voor meer wapenleveranties aan Israël en nodigde na zijn verkiezingsoverwinning eind februari Netanyahu uit om naar Duitsland te komen, hoewel er toen al een internationaal arrestatiebevel tegen de Israëlische premier was uitgevaardigd.

Staatsraison

Het bestaansrecht en de veiligheid van Israël zijn onderdeel van de Duitse staatraison. Zo formuleerde de toenmalige kanselier Angela Merkel (CDU) dat in 2008 op bezoek in het Israëlische parlement: Duitsland voelt door de Holocaust en andere verschrikkingen uit de nazitijd een speciale verantwoordelijkheid voor Israël. Dat is geen juridisch begrip, maar een politiek uitgangspunt, waar Duitsland sindsdien aan vasthoudt. 

In de praktijk werd die onvoorwaardelijke steun aan Israël het afgelopen 1,5 jaar steeds moeilijker vol te houden. Ook in Duitsland groeit de kritiek op de oorlog in Gaza, het harde militaire optreden van het Israëlische leger en het stopzetten van de humanitaire hulp aan de bevolking in Gaza. Uit recente peilingen blijkt dat nog slechts 18 procent van de Duitsers vindt dat het optreden van Israël juist is, 60 procent wil dat Duitsland geen wapens meer levert aan Israël. Bovendien ziet de bondsregering dat ze steeds meer alleen komt te staan in de EU, waar de kritiek op Israël al langer en harder klinkt.  

Duitsland is een belangrijke wapenleverancier voor Israël. In 2023 exporteerde het wapens ter waarde van 326,5 miljoen euro aan Israël. Dat was 47 procent van de totale Israëlische wapenimport van dat jaar. Duitsland was daarmee de op een na grootste wapenleverancier aan Israël, na de VS. Het grootste deel van die export werd goedgekeurd na de aanvallen van Hamas op 7 oktober. Dit melden Duitse media op basis van cijfers van het Stockholm International Peace Research Institute (Sipri). In 2024 nam het aantal Duitse wapenexporten aan Israël af. 

Binnen regeringspartij SPD gaan steeds meer stemmen op om de wapenleveranties aan Israël stop te zetten. "De humanitaire ramp voor de Palestijnse burgerbevolking en de schending van het volkerenrecht door de regering-Netanyahu moeten onmiddellijk stoppen en mogen niet ook nog worden verlengd door de levering van Duitse wapens", zei SPD-Bondsdaglid Ralf Stegner begin deze week. Volgens zijn collega Isabel Cademartori loopt Duitsland door de wapenexporten het gevaar zich zelf schuldig te maken aan oorlogsmisdaden en voor internationale gerechtshoven te worden gedaagd.

Antisemitisme

Merz baarde internationaal opzien met zijn kritiek op Israël, maar in Duitsland vielen ook de woorden van Felix Klein op, de antisemitismecoördinator van de Duitse regering. Net als de kanselier stelde hij begin deze week verrassend de onvoorwaardelijke Duitse steun aan Israël ter discussie. "We moeten alles doen om de veiligheid van Israël en Joden wereldwijd te beschermen", zei Klein in een interview met de Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung. "Maar we moeten ook duidelijk stellen dat dit niet alles rechtvaardigt. Het uithongeren van Palestijnen en het dramatisch verslechteren van de humanitaire omstandigheden heeft niks met het Israëlische bestaansrecht te maken. En dat kan geen onderdeel van de Duitse Staatsräson zijn." 

Kleins uitspraken bieden mogelijk meer ruimte in Duitsland voor mensen die kritiek willen uiten op de Israëlische regering en willen opkomen voor de bevolking in Gaza. Duitsland hanteert de vrij brede definitie van antisemitisme van de International Holocaust Remembrance Alliance IHRA. De Duitse regering voegde daar in 2017 een bepaling aan toe, waardoor kritiek op Israël als Joodse staat ook een indirecte vorm van antisemitisme kan zijn. Ook dat is een politiek uitgangspunt, dat nergens is vastgelegd in een wet. Lees meer over de Duitse omgang met antisemitisme-definities bij de Bundeszentrale für politische Bildung

De Duitse antisemitisme-definitie bemoeilijkte het afgelopen anderhalf jaar het debat in Duitsland over Israël en Gaza. Pro-Palestijns protest en kritiek op de regering-Netanyahu konden al snel worden opgevat als antisemitisme. Demonstranten werden opgepakt, veroordeeld of bijna het land uit gezet (dat laatste is inmiddels door een rechter teruggedraaid) op basis van uitingen waarvan juridisch niet is vastgelegd dat ze strafbaar zijn. Kunstenaars, schrijvers en anderen uit de cultuur- en wetenschapswereld die kritiek uitten op Israël of solidariteit toonden met de Palestijnen, werden berispt, gecanceld of de overheid probeerde optredens tegen te houden. In Duitsland wonen miljoenen moslims met wortels in het Midden-Oosten, die niet met het perspectief van de Duitse geschiedenis naar de oorlog in Gaza kijken. Door mensen weg te zetten als antisemiet, is er geen dialoog meer mogelijk, zei SPD-politica en columniste Sawsan Chebli, een Palestijnse Duitse, daar vorig jaar over.

Journalisten worstelen met wat ze wel en niet over Israël kunnen schrijven, vaak zijn zij zelf ook overtuigd van het uitgangspunt dat Duitsland een speciale verantwoordelijkheid heeft voor Israël. Dat leidde er toe dat er bijvoorbeeld over pro-Palestijnse protesten in Duitsland regelmatig beperkt of eenzijdig werd bericht. Sinds een aantal weken is er meer aandacht en ruimte in Duitse media voor kritiek op de Israëlische regering en voor het lijden van de bevolking in Gaza.

Ron Prosor, de Israëlische ambassadeur in Duitsland, neemt de kritiek van de Duitse ambassadeur serieus, zei hij dinsdag in het ZDF-programma 'Morgenmagazin'. "Als Friedrich Merz deze kritiek op Israël uit, luisteren we heel aandachtig, omdat hij een vriend is", aldus Prosor. Maar internationaal lijkt de Duitse koerswijziging voorlopig nog geen grote gevolgen te hebben. Merz liet een dag na zijn kritiek op Israël weten dat hij daar geen consequenties aan wil verbinden. Zijn minister van Buitenlandse Zaken Johann Wadephul (CDU) sprak zich deze week uit tegen een wapenembargo tegen Israël. Duitsland heeft ook niet voor het besluit van de EU gestemd om het associatieverdag met Israël te herzien.