Radiotoespraken Thomas Mann als podcast

“Hitler is een bloedige nietsnut van een mens”, “een moordzuchtige hofnar” en “een weerzinwekkende idioot”. In zijn radio-optredens voor de Britse BBC haalde de gevierde schrijver Thomas Mann tussen 1940 en 1945 buitengewoon hard uit naar het naziregime in zijn thuisland.

Ruim tien jaar eerder sprak Thomas Mann zich voor het eerst uit tegen de opkomst van het nationaalsocialisme. Dat was minder hard, maar toen voor veel Duitsers ook al verrassend. Het was een breuk met de conservatieve en nationalistische reputatie die Mann in de decennia daarvoor had vergaard.

In 1933, als de nazi's aan de macht komen, dreigt hij opgepakt te worden en vlucht naar Zwitserland. Daar werkt hij aan zijn boek ‘Achtung, Europa!’ waarin hij waarschuwt voor de opkomst van fascisme. Hij beschrijft de aanval op intellectuelen en stelt dat een vals soort nostalgie in Duitsland “vrijwel alle nieuwe inzichten blokkeert”. Ook beschrijft hij hoe “megalomane leiders” pretenderen de wil van het volk uit te voeren, maar uiteindelijk altijd verblind raken door hun eigenbelang. Vlak voor de publicatie vertrekt Mann opnieuw, ditmaal naar de Verenigde Staten.

“Deutsche Hörer!”

In Amerika is Mann volledig afgesneden van zijn Duitse publiek: zijn staatsburgerschap is afgenomen en zijn boeken worden in Duitsland verboden. In 1940 krijgt Mann de kans de verbinding te herstellen als de BBC German service hem een klus aanbiedt: het schrijven van toespraken gericht aan het Duitse volk in oorlogstijd. Zijn dochter, Erika Mann, werkt als journalist voor de Britse omroep en heeft het baantje voor haar vader geregeld.

Mann is ontzettend blij weer voor een Duits publiek te kunnen schrijven, zegt hij in zijn eerste radiorede. Hij spreekt de hoop uit dat zijn woorden “invloed zullen hebben op Duitsers”, en wil met zijn toespraken het Duitse volk aanzetten tot een “zelfbevrijding” van het nazi-gedachtegoed. “Deutsche, rettet euch!” (red uzelf) roept hij uit rond de kerstdagen van 1940. 

Aanvankelijk werden zijn teksten ingesproken door een BBC-journalist, maar vanaf 1941 mag hij zijn toespraken zelf voordragen achter zijn microfoon in de Verenigde Staten. Hij wil de Duitse taal niet overlaten aan het Hassgebrüll van Hitler. Mann neemt zijn toespraken in een studio in Los Angeles op langspeelplaten op, stuurt die per luchtpost naar New York alwaar de inhoud via een telefoonverbinding naar de BBC in Londen wordt verzonden. In Londen wordt de toespraak weer op een plaat opgenomen en vervolgens afgespeeld voor een radiomicrofoon. Duitsers die het wagen naar de verboden Britse zender te luisteren, kunnen zo 'hun' schrijver Thomas Mann horen. Tussen oktober 1940 en november 1945 zendt de BBC 59 toespraken van Thomas Mann uit.

Mann wordt zo een prominent onderdeel van de Britse psychologische oorlogsvoering tegen Duitsland. Via de bekende schrijver hoopt de BBC het Duitse volk te kunnen bereiken in hun eigen taal, via een “bevriende stem”, om zo het moreel te kunnen beïnvloeden in nazi-Duitsland. In zijn toespraken vertelt Mann over de oorlogsmisdaden van de nazi's en over gruweldaden zoals een experiment met gifgas op een grote groep Nederlandse joden. Ook probeert hij de Duitsers ervan te overtuigen dat een verlies voor Hitler onvermijdelijk is en neemt hij de tijd om Duitse propaganda te ontkrachten. 

Collectieve schuld

Als na vier jaar oorlog zijn toespraken nog steeds niet geleid hebben tot de 'zelfbevrijding' van het Duitse volk, verliest Mann zijn motivatie. In 1944 stopt de BBC op zijn verzoek met het programma. Mann is teleurgesteld en weet simpelweg niet meer wat hij het volk te zeggen heeft.

Als begin 1945 het einde van de oorlog in zicht is, wil de Britse omroep de uitzendingen weer oppakken. Mann gaat akkoord, maar zijn teleurstelling in het Duitse volk tekent zijn nieuwe toespraken. Hij is streng voor zijn luisteraars en confronteert hen met de meest gruwelijke details uit de inmiddels bevrijde concentratiekampen. Ook snijdt hij een gevoelig punt aan: de Duitse collectieve schuld. De misdaad van de Holocaust is zo groot, stelt hij, dat het hele volk medeplichtig is. Dat Mann vanuit zijn comfortabele ballingschap het Duitse volk zo hard bekritiseert, schiet in 1945 veel Duitsers in het verkeerde keelgat.

150e verjaardag  

6 Juni 2025 markeerde de 150e geboortedag van Thomas Mann, en daar wordt in Duitsland uitvoerig bij stilgestaan. De toespraken zijn als bundel opnieuw uitgebracht en becommentarieerd. Omroep ARD heeft een selectie van zijn radiotoespraken uitgegeven als podcast. De omroep heeft daarnaast luisterboeken van Manns bekendste werken opgediept uit het archief en stelt die gratis beschikbaar via de Mediathek.

Nog steeds wordt Mann veelvuldig aangehaald als waarschuwing voor de opkomst van extreemrechts. Zo verscheen op Mann’s 150e geboortedag ook een nieuwe Nederlandse vertaling van zijn boek ‘Achtung, Europa!’. Volgens uitgeverij De Arbeiderspers is het boek ook nu nog een 'eigentijdse waarschuwing'.

Wie de nieuwe uitgaven van Manns boek en radiotoespraken leest en luistert, zal inderdaad parallellen zien met nu. De opkomst van rechts-extremisme in Europa, de oorlogen in Oekraïne en Gaza en het Amerikaanse presidentschap van Donald Trump bieden allemaal aanleiding om aan Manns gedachtegoed opnieuw aandacht te schenken. In het voorwoord van de nieuwe uitgave van ‘Achtung, Europa!’ vraagt schrijver Arnon Grunberg zich dan ook af hoe we “kunnen vermijden dat het fascisme ooit terug uit de moederschoot kruipt?”.

Hoewel een eenduidig antwoord moeilijk te formuleren is, biedt Mann in zowel zijn radiotoespraken als in zijn geschreven werk concrete aanknopingspunten. Zo hebben zijn waarschuwingen voor valse nostalgie, megalomane leiders en aanvallen op intellectuelen in 2025 nog niets aan relevantie verloren.