Iedereen een beetje slachtoffer
'Anonyma' saaie relativering noodlot Berlijnse vrouwen

Schrijver en journalist Jens Bisky verbaasde zich over de koelbloedigheid en stilistische rafinesse van de anonieme auteur. Vijf jaar geleden onthulde hij in Süddeutsche Zeitung dat het dagboek waarop Färberböck zijn film baseert, is geschreven tussen april en juni 1945 door de toen 34-jarige journaliste Marta Hillers, alias Anonyma.

Minutieus en onderkoeld beschreef Hillers in haar anonieme dagboek de dagelijkse hel in het door de Sovjet-Unie veroverde Berlijn, waar de vrouwen weerloos overgeleverd zijn aan de bezetters. Verkrachtingen zijn aan de orde van de dag - ook kinderen en ouderen blijven niet gespaard.

Misschien wel een grotere provocatie dan de nuchter beschreven verkrachtingen vormen juist de lichtpuntjes, die ook deze hel blijkt te kennen. Nadat Hillers herhaaldelijk is verkracht, gaat ze op zoek naar een hooggeplaatste Russische officier. Voor haar is hij “een wolf, die de andere wolven op afstand houdt”. Met hem 'slaapt' zij voortaan voedsel en betrekkelijke veiligheid bij elkaar.

Ontnuchterend

Hillers' laconieke schrijfstijl kan op papier behoorlijk ontnuchterend overkomen. Op het witte doek wordt haar eigenaardige, besloten kosmos in een door bommen en plunderingen beschadigd meergezinshuis nog eens tienvoudig uitvergroot.

Scenarioschrijvers Färberböck en Catharina Schuchmann lijken daarop niet voorbereid, hoewel zij al gewaarschuwd hadden moeten zijn door de controversiële reacties op de boekpublicatie bijna vijftig jaar geleden.

De eerste Duitse uitgave uit 1959 werd door het grote publiek misprijzend genegeerd. De verkrachtingen van Duitse vrouwen waren zo kort na de oorlog nog taboe. Maar in 2003 stond de herdruk wekenlang in de bestseller toptien, nadat de identiteit van de schrijfster twee jaar na haar dood bekend werd.

Weinig geloofwaardig

Max Färberböck (bekend van 'Aimée und Jaguar') kiest ervoor Hillers' identiteit te verzwijgen en richt zich uitsluitend op de inhoud van het dagboek. Dit komt de geloofwaardigheid van de film niet ten goede.

Volgens Färberböck was het de wens van de in 2001 overleden Hillers om anoniem te blijven. Daarnaast zou haar verhaal op zichzelf symbool staan voor het noodlot van naar schatting honderdduizend Berlijnse vrouwen.

Het eerste is respectabel, maar met het oog op de feiten ook wat achterhaald - Anonyma's werkelijke naam is nu eenmaal bekend. Zou iemand op het idee komen om het dagboek van Anne Frank anoniem uit te geven? Alleen al haar dagboek geeft ook Hillers een gezicht en doordat Färberböck dit krampachtig verzwijgt, lijkt het alsof zij zich voor haar openhartige dagboek zou moeten schamen.

Toch is dat zeker niet de boodschap van Färberböck. Hij laat Anonyma door actrice Nina Hoss neerzetten als intelligente, moedige vrouw. Of Anonyma zo waarheidsgetrouw overkomt, is nog maar de vraag.

Eendimensionaal beeld

De bereisde journaliste Hillers spreekt redelijk Russisch. Daardoor kan zij gemakkelijker beoordelen, welke "wolf" zij voor haar doeleinden kan temmen. Maar wolven blijven de Sovjets in haar waarneming altijd. Terwijl je Hillers als betrokkene kunt vergeven dat zij hen soms minachtend als lompe beesten afschildert, komen de Russische soldaten in de film wel erg eendimensionaal naar voren.

Färberböck had dat probleem bijvoorbeeld op kunnen lossen door expliciet de subjectiviteit van Hillers' perspectief te tonen. In plaats daarvan probeert hij dit onder het tapijt te vegen door dit perspectief met behulp van alle denkbare oorlogsfilmclichés in beeld te brengen.

Zo struikelt op wat decoratieve roetstrepen na de altijd vlekkeloze Nina Hoss door de zorgvuldig opgestapelde puincoulissen. Zij kijkt als een stuk aangeschoten wild in de camera, zoals dappere verzetsheldinnen en oorlogsweduwen al ruim vijftig jaar doen in films over de Tweede Wereldoorlog.

Anonyma's eigenzinnige kijk op haar lot had een originelere enscenering verdiend. In plaats daarvan probeert de film al te krasse uitspraken van het dagboek af te zwakken.

De door oorlog, honger en misbruik geplaagde schrijfster noteert bijvoorbeeld zomaar dat zij met iedere ademhaling van het leven geniet. Färberböck vreest blijkbaar dat deze gedachte het voorstellingsvermogen van het publiek teveel op de proef stelt. Daarom legt hij Anonyma deze woorden in de mond als zij het bed deelt met de Russische majoor Andrej.

In Färberböcks verfilming blijft een voorzichtige romance tussen de twee dan ook niet uit. Andrej is met zijn goede manieren een van de weinige Russen die er betrekkelijk goed vanaf komt in het verhaal.

Kunstgreep

Een kunstgreep als deze had Färberböck kunnen omzeilen door Hillers' verhaal te laten voor wat het is - een uitzonderlijk verslag over extreme tijden. In plaats daarvan probeert hij dit verhaal aangenaam te houden voor zijn publiek.

De film gaat bovendien voorbij aan Hillers' scherpe, maar cynische weergave van de dunne scheidslijn tussen dader- en slachtofferschap. Bij Färberböck is iedereen gewoon een beetje slachtoffer: of het nu Anonyma is, de Duitsers of Andrej, wiens vrouw door nazi’s is vermoord.

"Elke pasgeboren baby schreeuwt al om oorlog," zegt Andrej in de film. Met andere woorden: als je niemand meer de schuld kan geven, dan zijn we altijd nog slachtoffer van onze instincten. Deze overgerelativeerde weergave van Hillers’ dagboek wordt zo een postume verkrachting van een vrouw, die zich met alle macht uit haar slachtofferrol schreef.

Carina de Jonge promoveert in München en schrijft regelmatig voor het Duitslandweb. Afbeeldingen:

Afbeeldingen:
DPA/Picture Alliance