Duitslandweb
Duitse minderheden in Oost-Europa tot 1945
Duitse minderheden tussen Oost en West
Achtergrond - 17 juli 2012
- Auteur:
Erwin Vervloed
Ooit woonden meer dan 18 miljoen Duitsers in het Oosten van Europa. Zij woonden in het toen nog veel uitgebreidere Duitse Rijk of in enclaves in het huidige Hongarije, Roemenië en zelfs Rusland. Daar ontgonnen zij bijvoorbeeld op verzoek van plaatselijke leenheren land. Tot in de negentiende eeuw leefden de verschillende bevolkingsgroepen relatief vreedzaam naast elkaar.
© Wikipedia/BlueMars/ccWie vandaag de dag op het Ostbahnhof in Berlijn rondloopt, merkt aan vrijwel niets dat dit station ooit ‘de Poort naar het Oosten’ werd genoemd. Het station is het begin- en eindpunt van een behoorlijk aantal ICE’s en een belangrijk S-Bahnknooppunt, maar in oostwaartse richting vertrekt per dag niet meer dan een paar boemeltreintjes naar Warschau en Krakau.
Dat was honderd jaar geleden wel anders. Toen heette het station Schlesischer Bahnhof en stonden bestemmingen als Königsberg, Breslau en Danzig op de borden. De Duitse benamingen van het huidige Russische Kaliningrad en het Poolse Wrocław en Gdansk verraden dat in deze steden ooit een grote Duitse gemeenschap woonde.
Middeleeuwse nederzettingen
Voor de Tweede Wereldoorlog woonden meer dan 18 miljoen Duitsers in het ‘Oosten’, schrijft de Duitse historicus Andreas Kossert in zijn boek ‘Kalte Heimat. Die Geschichte der deutschen Vertriebenen nach 1945’. Ruim de helft behoorde tot het Duitse Rijk - dat zich tot de Eerste Wereldoorlog veel verder naar het Oosten uitstrekte - zoals de Duitsers in Oost-Pruisen en Pommeren. Anderen woonden in Duitse enclaves in onder meer het huidige Hongarije, Roemenië, Litouwen en zelfs Rusland.
De verspreiding van zoveel Duitsers over Midden- en Oost-Europa gaat terug tot de Middeleeuwen. Boeren, handwerklieden en koopmannen uit het huidige Duitsland, Nederland en België trokken toen naar dunbevolkte gebieden in het oosten. Daar ontgonnen zij land en stichtten zij nederzettingen. Vaak waren ze daarvoor door de plaatselijke landheren gevraagd, onder meer om de verdediging tegen de Osmanen en Mongolen te versterken. Ook de kerstening van de volken in het oosten was een belangrijke motivatiebron om te emigreren. Ook later, in de 18e en 19e eeuw, vertrokken grote groepen Duitsers naar onder meer het huidige Rusland, Oekraïne en Kirgizië. Dat verklaart bijvoorbeeld waarom vandaag de dag nog Duits wordt gesproken in onder meer Siberië.
Privileges
De Duitse minderheid in het Oosten bracht een aantal bijzondere historische personen voort. Immanuel Kant kwam uit Kaliningrad/Koningsbergen. Volgens de overlevering zou de verlichtingsfilosoof de stad nooit hebben verlaten. Ook kunstenares Käthe Kollwitz kwam uit deze huidige Russische stad, terwijl het tegenwoordig Poolse Gdansk (Danzig) de schrijver Günter Grass voortbracht. In ‘De blikken trommel’ verhaalt hij over de Duitse en Poolse bevolking daar in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw.
De eeuwenlange Duitse aanwezigheid in Midden- en Oost-Europa liet overal zijn sporen na, bijvoorbeeld in de in Oost-Europa gesproken talen. Zo heet een kapper in Rusland nog steeds een ‘parikmaher’ (van ‘Perückenmacher’), is een stadhuis in Polen een ‘ratusz’ (Duits: ‘Rathaus’) en betekent ‘špacirung’ in het Servisch een wandeling (Duits: ‘spazieren’). Ook in de architectuur zie je Duitse invloeden terug. Wie een rondgang maakt door Hermannstadt zou denken in een typisch middeleeuws Duits stadje te zijn beland. In zekere zin klopt dat ook, de stad ligt alleen meer dan 800 kilometer van de Duitse grens, in Roemenië, en heet nu Sibiu.
In vergelijking met andere bevolkingsgroepen hadden de Duitsers in het Oosten het vaak goed. Zij kregen bijvoorbeeld privileges en lieten zich gelden als hardwerkende, betrouwbare burgers. Ze voelden zich daardoor moreel nog wel eens boven de andere bewoners verheven.
Revanchistisch gedachtegoed
De Duitsers en hun buren in het Oosten leefden een aantal eeuwen lang relatief vreedzaam naast elkaar. Maar vanaf het midden van de negentiende eeuw bedreigden nationalistische tendensen in Europa steeds vaker de bevoorrechte positie van Duitse burgers. Toen na de Eerste Wereldoorlog de landsgrenzen opnieuw werden getrokken, werden ook de Siedlungsgebiete opnieuw verdeeld. De Duitse minderheden werden in de nieuwe natiestaten meer dan eens onderdrukt. Dat leidde tot groeiende ontevredenheid over hun politieke en economische situatie en zorgde ervoor dat rechts-radicaal en revanchistisch gedachtegoed van het Derde Rijk ook naar de Duitse bevolking in het Oosten overwaaide.
Erwin Vervloed volgt de tweejarige master Ost-West-Studien in Regensburg. In 2010 maakte hij deel uit van de redactie van Duitslandweb.
Lees meer over 'Maatschappij':
Een uitgestoken hand naar rechts-extremisten
Fabian werkt bij EXIT en helpt neonazi's die dat milieu willen verlaten. Hij treedt naar buiten ondanks bedreigingen. Serie Burgermoed #2.
Monsterproces groep-Reuß vordert gestaag
Twee jaar geleden werd een groep gearresteerd die een staatsgreep wilde plegen. In de processen worden veel details bekend.
Veilige haven voor migranten in neonazi-bolwerk
Chemnitz heeft een grote neonazi-scene. Alina zette er - samen met anderen - een buurthuis op voor inwoners met migratie-achtergrond.
Warum, Wieso: is het Oktoberfest in september?
Beierse klederdracht en veel bier: het Oktoberfest in München is weer begonnen. Maar waarom begint het in september?
Reacties
Reactie op A. Wolswijk, of liever een vraag; als de annexatie van de oostelijke provincies van Duitsland in 1945 geen annexatie zou mogen heten, wat was het dan? De SU gaf Polen een compensatie op kosten van Duitsland voor de eigen annexatie van delen van Polen? Eigenmachtig heeft Polen niet geannexeerd want Polen had daartoe niet de macht in 1945. Polen nam de provincies wel uit handen van de SU 'in bezit' en vestigde er zijn overheidsgezag.
Tweede opmerking of liever vraag: waarom worden de bewoners van de oostelijke Duitse provincies, die in 1945 door Polen resp. de S.U. werden geannexeerd als minderheden aangeduid? Zij waren Duitse staatsburgers, in totaal 12 miljoen. Deze zouden op de genoemde 18 miljoen in mindering gebracht moeten worden. Da blijven er 6 miljoen over die echte minderheden in andere staten vormden. Kant en Kollwitz en Grass waren Duitse (Pruisische) staatsburgers.
12 miljoen telt de Sudetenduitsers mee, hun gebied werd niet Pools.
Het gaat om deze zin: "de oostelijke Duitse provincies die door Polen werden geannexeerd". Dat is nooit zo gebeurd en doet onrecht aan de Polen die wederom hun land geannexeerd zagen, deze keer door de USSR. 4 miljoen Polen werden uit Oekraïne westwaarts gedeporteerd. Wat in de Ostgebiete gebeurde, gebeurde ook in Polen en ging ook met veel verloren mensenlevens gepaard. Alleen, deze Vertriebenen cultiveren hun collectieve status niet zo maar keken/kijken meestal vooruit.
In 1945 werd Polen door de USSR geannexeerd. De overwinnaars van de 2e wereldoorlog verlegden de grenzen naar het westen. Polen verloor zelf grondgebied in het oosten en heeft dus nooit eigenmachtig Duits grondgebied geannexeerd. Dat dat even gezegd is.
De titel 'Duitse minderheden' is om twee redenen anachronistisch. In de voor 18de eeuwse perioden waarin zich deze groepen vormden, bevonden zich er ook groepen afkomstig uit de Nederlanden onder. "Duits' was toen namelijk een algemenere aanduiding dan zij in gepolitiseerde vorm in de 18de en 19de eeuw is geworden. Vergelijk het met de benoeming van Nederlands in de 17de eeuw als 'Duytsch', en in de 18de eeuw als 'Nederduytsch'.
Ten tweede, zie mijn volgende notitie.