Machtsovername Hitler 75 jaar geleden
Nieuws

De gevolgen van deze machtovername zijn afdoende bekend. Nadat Hitler eenmaal het hoogste politiek ambt in Duitsland had toebedeeld gekregen, lag de weg naar de nazi-dictatuur en alles wat daarvan het gevolg was min of meer open.

Toch was die benoeming door president Hindenburg van Hitler tot kanselier conform de democratische regels van Weimar. Hoe komt het dan dat een politicus met zo extreme denkbeelden – al lang en breed geventileerd in ‘Mein Kampf’ – zo vrijgevig in het zadel werd geholpen?

Dat is een vraag waar historici sinds de Tweede Wereldoorlog het hoofd over hebben gebroken.

Roerige periode

Het antwoord is, zoals zo vaak bij historische gebeurtenissen, complex. Zij ligt in elk geval besloten in de roerige periode, eind jaren twintig, van de nog jonge Duitse republiek. Die was deels het gevolg van de wereldwijde financiële crisis van 1929.

De crisis was in Duitsland, dat na de verloren Eerste Wereldoorlog met huizenhoge herstelbetalingen was opgezadeld, goed te voelen. Van de hoge werkloosheid en onvrede onder de bevolking profiteerden de extreme partijen, zowel de communistische KPD links, als de nationaal-socialistische NSDAP rechts.

Dat uitte zich in de zetelverdeling van het parlement, de Reichstag, omdat tussen 1928 en 1933 drie keer vervroegde verkiezingen plaatsvonden. De NSDAP groeide in die jaren enorm, net als de KPD.

Omdat de meeste invloedrijke Duitsers meer angst hadden voor het gevaar van links dan voor Hitler, werd bij de president – die van de Oostenrijkse onruststoker eigenlijk niets moest hebben – op zijn verkiezing tot rijkskanselier aangedrongen. Die ging eind januari 1933 onder dreiging van een burgeroorlog overstag.

Vermijden

Was Hitlers machtovername – machtsoverdracht in feite – te vermijden geweest? Ja, antwoordt de eminente historicus Heinrich August Winkler op die vraag van dagblad de Süddeutsche Zeitung.

Zo waren de vervroegde verkiezingen van 1932 niet nodig geweest. Als Duitsland pas in 1934 naar de stembus was gegaan, was de crisis wellicht al weggeëbd en had Hitler minder geprofiteerd van de negatieve stemming in het land.

Bovendien: Hindenburg had Hitler 75 jaar geleden niet hoeven benoemen, maar ook kunnen kiezen voor een weliswaar minder populaire, maar ook minder polariserende rijkskanselier.

Huiverig

Een concreet gevolg van de democratische opkomst van Hitler is in ieder geval een passage in de nieuwe grondwet van de Bondsrepubliek geweest, waarin de mogelijkheid tot vervroegde verkiezingen in Duitsland zeer wordt beperkt.

Het verklaart bijvoorbeeld de ophef na de succesvolle poging van de vorige bondskanselier Schröder (SPD) in 2005 om vervroegde verkiezingen uit te schrijven. Duitsers zijn zeer huiverig voor politici die verkiezingen proberen af te dwingen op het moment dat hen dat uitkomt.

Winkler ziet precies daarin de waarde van de periode 1933-1945: “Je zou kunnen beweren dat de jaren van het Derde Rijk in de collectieve herinnering van de Duitsers een vergelijkbare rol speelt als succesvolle democratische revoluties in veel andere landen. De tijd van het nationaalsocialisme werkt in Duitsland door als het sterkst mogelijke argument vóór rechtsstaat en democratie.”