Auschwitz als universiteit
Portret van de joodse historicus Arno Lustiger

Een van de anekdotes die Arno Lustiger (83) vaak vertelt, gaat over het getatoeëerde nummer op zijn arm. A-5922, zijn gevangenennummer uit Auschwitz. Als zijn kinderen ernaar vroegen, antwoordde hij steevast: “Dat is mijn telefoonnummer.” Liedjesmaker Wolf Biermann, een goede vriend van Lustiger, vroeg hem eens waarom hij de waarheid toch zo angstvallig verzweeg. Iemand hoorde zijn kroost toch niet voor te liegen. “Vijftien was ik toen de oorlog uitbrak. Is het niet genoeg dat de nazi’s mijn jeugd gestolen hebben? Moet ik dat mijn kinderen ook aandoen?”, antwoordde de joodse historicus.

Een man of vijftig is afgekomen op Lustigers lezing over het joodse verzet in het Joods Historisch Museum in Amsterdam, een initiatief van het Duitsland Instituut Amsterdam, het Genootschap Nederland-Duitsland en het Goethe-Institut. Meer nog dan de inhoud van zijn boodschap lijkt het publiek geboeid door de spreker zelf. Hier praat een vertegenwoordiger van een snel slinkende groep, de laatste overlevenden van Auschwitz. “Nog steeds kan ik nauwelijks bevatten hoe veel geluk ik heb gehad dat ik nog leef.”

Zeven concentratiekampen overleefde Lustiger, waarvan Auschwitz, Gross-Rosen en Buchenwald de beruchtste zijn. Zijn grootste kwelling was de gedwongen voettocht van Auschwitz naar Gross-Rosen in januari 1945, een hellegang die Lustiger beschreef in zijn rede voor de Bondsdag op 27 januari 2005, de zestigste verjaardag van de bevrijding van Auschwitz. Lustiger en duizenden andere gevangenen werden naar concentratiekampen verder in het westen gedreven om hen uit handen van het Rode Leger te houden, een trek van honderden kilometers bij een temperatuur van min twintig graden. Duizenden crepeerden of werden doodgeschoten langs de kant van de weg. Deze zogeheten Todesmärsche vonden in heel Oost-Europa plaats en kostten honderdduizenden het leven. “Een duizendvoudige tragedie op Duitslands straten.”

Lustiger wist in april 1945 te ontsnappen bij een nieuwe dodenmars vanuit het concentratiekamp Langenstein in het Harzgebergte. Onderweg ontkwam hij ternauwernood aan executie door een rondzwervende troep Volkssturm-soldaten. Halfdood werd hij ontdekt door een tankpatrouille van het Amerikaanse leger.

Standaardwerken

Zes boeken schreef Lustiger sinds 1998, allemaal met het joodse verzet als thema – zij het tegen de nazi’s of de communisten. Zijn carrière, of eigenlijk roeping, als historicus begon pas na zijn pensioen, Lustiger had zijn werkende leven doorgebracht in de textielsector. “Ik was altijd al in de geschiedenis geïnteresseerd”, vertelt de joodse historicus zijn Amsterdamse publiek. “Na de oorlog heb ik geprobeerd het systeem van concentratiekampen te doorgronden. Ik kwam erachter dat ik veel meer wist dan de academisch geschoolde historici, vooral over het verzet. Dat waren mijn kameraden uit het kamp.”

Lustiger was een van de eerste historici die het beeld te lijf ging van joden die zich als makke lammeren naar de slachtbank lieten leiden. Hij haalt de opstand van joodse Auschwitzgevangenen in oktober 1944 aan, waarbij zeshonderd joden van het zogeheten Sonderkommando een crematorium in brand staken, toen zij hoorden dat ze vergast zouden worden. Met bijlen doodden de opstandelingen verschillende SS-bewakers voordat de revolte werd neergeslagen. Vierhonderd van de zeshonderd leden van het Sonderkommando kregen die dag een nekschot. “Volhouden dat er geen verzet was, is een belediging van de joodse slachtoffers”, zegt Lustiger met ingehouden woede. “De joden hebben zich verzet zonder daartoe de mogelijkheden gehad te hebben.”

Het is Lustiger ten voeten uit. In tegenstelling tot professionele historici schaamt de beminnelijk ogende spreker zich er niet voor bij zijn betoog af en toe zijn zakelijkheid te laten varen. Dat recht kent hij zichzelf toe op grond van wat hij heeft doorgemaakt. “Het concentratiekamp was mijn universiteit”, is een bekende uitspraak van de historicus, die dit jaar door de Duitse deelstaat Hessen met de professortitel werd geëerd. Ondanks zijn gebrek aan academische scholing worden Lustigers grondig gedocumenteerde boeken in de academische wereld als standaardwerken over het joods verzet gezien.

Zionist

Hartstochtelijk beleden zionisme is een andere constante in Lustigers leven. Critici van het Israëlische beleid ten opzichte van de Palestijnen kunnen er zeker van zijn Arno Lustiger op hun weg te vinden. Het overkwam bijvoorbeeld Hajo Meyer, bestuurslid van de Nederlandse stichting Een Ander Joods Geluid. Meyer (1924), ook een Duitse overlevende van de Holocaust, deed Lustiger uit zijn vel springen van verontwaardiging met zijn boek ‘Het einde van het Jodendom’ (2003).

In zijn boek toont Meyer zich bijzonder kritisch over de manier waarop het Israëlische leger de Palestijnen behandelt, waarbij hij een parallel trekt met de situatie van de Duitse joden in 1938. Daarnaast maakt de Israëlische regering volgens Meyer critici monddood door kritiek op Israël af te doen als antisemitisme.

“Een vreselijke kerel”, vindt Lustiger het Nederlandse bestuurslid nog steeds. Vergelijkingen van Israël met de nazi’s of kritiek op het bezettingsregime komen voor de joodse historicus op hetzelfde neer: antisemitisme. Toen Meyer begin 2006 een lezing wilde houden in Lustigers woonplaats Frankfurt, klom de Duitser in de pen. “Een met haat vervulde, ophitsende bijeenkomst tegen de staat Israël”, noemde Lustiger de lezing in een open brief. Hij kreeg zijn zin. De Heilige Geest-kerk waar de bijeenkomst zou plaatsvinden, trok geschrokken zijn handen van de lezing af.

“Kritiek uiten op Israël mag”, zegt Lustiger als hij de zaal van het Joods museum uitloopt. “Maar behandel Israël dan als elk ander land, en niet als misdadige apartheidsstaat.”

Bas de Rue is redacteur van het Duitslandweb.