De theoloog van de wederopbouw
Honderd jaar Dietrich Bonhoeffer
Achtergrond - 2 februari 2006
(2 februari 2006) Het oudejaarslied dat verzetstrijder en theoloog Dietrich Bonhoeffer in 1944 enkele maanden voor zijn dood in een Gestapo-cel schreef, weerklinkt nog steeds in protestantse kerken door heel Europa. Bonhoeffer geldt postuum als een sleutelfiguur voor de wederopbouw van Duitsland. Deze week zou de verzetsman honderd jaar zijn geworden.
De kritische houding van de Belijdende Kerk bleef niet zonder gevolgen - zowel voor de organisatie als voor Bonhoeffer persoonlijk. Maar Bonhoeffer wilde, ook nadat de nationaal-socialisten in 1937 het seminarie in Finkenwalde hadden gesloten en hem een leerverbod hadden opgelegd, het land niet verlaten. Na een kort verblijf in Amerika keerde hij terug naar Duitsland, waar hij contact legde met de militärische Spionage-Abwehr, een groep hoge officieren die een aanslag op Hitler voorbereidde.
Bonhoeffer werd in 1943 gearresteerd voor zijn hulp aan vluchtende joden. De brieven die hij in de gevangenis van Berlijn-Tegel schreef, verschenen na de oorlog onder de titel 'Widerstand und Ergebung' ('Verzet en overgave', Ten Have, 1995) en vormen een indrukwekkend document van een geloof in tijden van vervolging.
Na de mislukte aanslag op Hitler in 1944 ontdekte de Gestapo Bonhoeffers betrokkenheid bij de samenzwering en verzwaarde zijn gevangenisregime. In 1945 zette de SS hem op transport naar het zuid-Duitse concentratiekamp Flossenbürg. Daar werd hij op bevel van Hitler opgehangen - twee weken voor de bevrijding door Amerikaanse troepen.
Vuile handen
Volgens de overlevering zijn Bonhoeffers laatste woorden "Dit is het einde, voor mij het begin van het leven." Al valt de oorsprong van deze zin niet met zekerheid te achterhalen, hij is op Bonhoeffers nagedachtenis zeker van toepassing. Bonhoeffer kan worden beschouwd als een sleutelfiguur in de opbouw van de Bondsrepubliek Duitsland.
Zo ontdekten veel jonge theologen in de jaren zestig zijn werk als leidraad om de christelijke moraal met het verzet tegen het nationaal-socialisme te verbinden. Nadat grote delen van de kerk in het Derde Rijk hun handen vuil hadden gemaakt, werd Bonhoeffer tot voorbeeldfiguur voor de naoorlogse theologie. Zijn gedachtegoed is immers grotendeels als kritische reactie op de nationaal-socialistische dictatuur ontstaan. Bonhoeffers gevangenschap en uiteindelijke executie laten volgens zijn leerlingen bovendien zien dat hij zijn overtuigingen consequent naleefde.
Niet alleen de kerk, maar de hele Bondsrepubliek Duitsland heeft in de halve eeuw na de Tweede Wereldoorlog een ingrijpend denkproces doorgemaakt. De democratisering van Duitsland was niet mogelijk geweest zonder verwerking van de schulden die het land op zich heeft geladen. Tegenvoorbeelden als Bonhoeffer, die 'het betere Duitsland' belichamen, hebben een belangrijke rol gespeeld in dit verwerkingsproces. Niet voor niets heeft Bonhoeffers werk een vaste plaats gekregen in het lesprogramma van middelbare scholen.
International Bonhoeffer Society
Biografie van Bonhoeffer door het Deutsches Historisches Museum
Reacties