Kunstzinnige stereotypen
Tentoonstelling 'Deutschland anders'

De vormelijke expositieruimte van het Goethe-Institut in Rotterdam - blank parket, hagelwitte wanden – vormt deze zaterdagavond het domein van een diskjockey die luide muziek draait. Het loopt al tegen middernacht wanneer de lichtvoetige deuntjes van het Berlijnse hitbandje Wir sind helden worden verwisseld voor de meer onstuimige klanken van de rockband Black Sabbath  – Duitstalige versie, uiteraard. Gitaargeluid schalt door de zaal waar doordeweeks naamvallen worden geleerd of bezoekers zich in alle stilte over de nieuwste Duitstalige literatuur buigen. Nu schuifelt jong, modieus gekleed uitgaanspubliek langs muren waaraan joekels van posters met kleurige fotoafdrukken prijken. 'Nudismus macht frei und froh', valt er te lezen – een verwijzing naar de beruchte smeedijzeren zinspreuk 'Arbeit macht frei' op de toegangspoort van concentratiekamp Auschwitz. Een andere poster ('Extremismus') toont een surrealistisch beeld van een half ontbloot meisje dat - met parasolletje in de hand - ligt te zonnebaden voor het parlementsgebouw in Neurenberg, op het excercitieterrein waar de nazi’s voor de oorlog hun massabijeenkomsten organiseerden. Terwijl de DJ toe is aan de schlagermuziek, schenkt het Goethe-personeel het volgende rondje Duits bier uit.

Kleurrijke posters

'Was ist hier los?', kan de argeloze bezoeker zomaar denken. Het respectabele Goethe-Institut, de wereldwijd opererende instelling ter bevordering van de Duitse taal en cultuur, dat haar aura van evenwichtigheid verruilt voor losbandigheid? Nee. De vork steekt anders in de steel. Het Rotterdamse Goethe-Institut behoort tot de 36 kunst- en cultuurinstellingen die deze avond meedoen aan de jaarlijkse Museumnacht van Rotterdam. Tussen acht uur ’s avonds en twee uur ’s nachts is het Goethe-Institut geopend voor publiek. En dat gaat gepaard met een feestje. Het instituut heeft bovendien de gelegenheid aangegrepen voor de opening van ‘Deutschland anders’, een expositie van werk van 25 studenten van de Academie voor Kunst en Vormgeving uit Den Bosch. Afgelopen najaar toerden de studenten een week lang door Duitsland. Zij bezochten de West-Duitse steden Regensburg en Neurenberg en de in Oost-Duitsland gelegen cultuurstad Weimar. Taak was om op kunstzinnige wijze uitdrukking te geven aan uiteenlopende ‘-ismes’, zoals communisme, kapitalisme en terrorisme – of nudisme en extremisme. Het resultaat is een vijftiental kleurrijke posters foto’s op posterformaat.

De studenten werden geacht voorafgaand aan de reis hun tien eerste associaties met de naam ‘Duitsland’ te noteren en deze te vergelijken met hun tien eerste associaties na terugkeer. Het Rotterdamse Goethe-Institut besloot - bij wijze van uitzondering - het project te ondersteunen door de productie van de kleurenposters te financieren. "Wij hebben onze steun aangeboden omdat het onderwerp van het project, het aan de kaak stellen van vooroordelen over Duitsland, op onze weg ligt. Wij werken zelf ook aan het verspreiden van een positief beeld van het moderne, actuele Duitsland", zegt Goethe-medewerker Laurens Runderkamp over het besluit om mee te werken.

Tekenfilm

Het resultaat is wisselend van niveau. Sommige studenten hebben zich laten inspireren tot fraai vormgegeven bespiegelingen over de verschillen tussen Oost- en West-Duitsland. Zo draait een korte tekenfilm over een arbeider die zijn rode T-shirt afrukt – een verwijzing naar het communistische juk van de DDR -, om vervolgens klappertandend toe te zien hoe hij vervolgens wordt ingesloten door langsrazende BMW’s. Van communisme naar kil kapitalisme, ofwel van de regen in de drup, zoals veel Oost-Duitsers de overgang van DDR naar Bondsrepubliek de afgelopen vijftien jaar hebben ervaren.

Ook lijken de studenten onderweg tal van stereotypen over Duitsland van zich af te hebben geschud. Op een gigantische muurkrant in zwart-wit staan links de tien associaties met Duitsland ‘voor’ en rechts de tien ‘na’ de trip. Cliché’s aan de linkerkant, zoals Bier, Bratwurst en de onvermijdelijke Adolf Hitler zijn te rechterzijde ingeruild voor meer positieve termen als 'Ruimte', 'Goedkoop leven' en 'Overal schoon'.

Maar hoe fraai deze ontwikkeling in de waarneming van Duitsland ook is, wat onwillekeurig opvalt is dat er blijkbaar een kennismaking met het land voor nodig is om de negatieve stereotypen af te breken. Voordelen jegens Duitsland leven dus nog altijd onder jonge Nederlanders – niettegenstaande de populariteit die met name Berlijn onder Nederlandse jongeren geniet. "Dat is mij ook opgevallen. Ik denk dat Nederlanders voor het bepalen van hun identiteit nog steeds op zoek gaan naar een grote broer waar zij zich tegen kunnen afzetten. En dan biedt Duitsland met zijn verleden natuurlijk een gewillig slachtoffer", zegt Dick Bakker, een van de twee docenten die de studenten begeleidden op hun reis.

Heersende beeld

Ook de directrice van het Rotterdamse Goethe-Institut, de Duitse Kathleen Haff, kreeg gemengde gevoelens bij het zien van sommige kunstwerken. "Ik heb zelfs nog even getwijfeld of ik de tentoonstelling wel moest laten doorgaan. Veel beelden zijn zo typisch. Maar aan de andere kant: als dat kennelijk het heersende beeld van Duitsland is, dan vind ik dat wij dat moeten tonen. Ik kan dus niet zeggen dat ik teleurgesteld ben. Bovendien waren de studenten al zo ver gevorderd met hun werk, dat het sneu was geweest om alles af te blazen."

Eén van de studenten, de 21-jarige Rens van den Berge, komt op de proppen met een originele verklaring. Hij verweert zich tegen het verwijt van een overdaad aan clichématige interpretaties door te wijzen op de nadruk die al zestig jaar lang wordt gelegd op het herdenken van het oorlogsverleden. "Er wordt raar opgekeken als hier wat zogenaamd ouderwetse beelden van Duitsland hangen. Maar tegelijkertijd worden we geacht de oorlog vooral niet te vergeten. Elk jaar wordt dat er via allerlei herdenkingen ingehamerd. Dan kun je dit soort posters verwachten. Ik koester zelf misschien ook wel vooroordelen over Duitsland, maar dat betekent niet meteen dat ik negatief ben over Duitsland."

Mark Schenkel is historicus. Regelmatig schrijft hij artikelen voor het Duitslandweb.

Meer weten over deze tentoonstelling? Bekijk de site van het Goethe-Institut Rotterdam.