‘Geen volk zo schuldbewust als de Duitsers’
DIA-directeur T. Nijhuis reageert op historicus A. Beevor

Er is geen land in de wereld dat zich zo intensief met zijn eigen zwarte bladzijden uit het verleden heeft beziggehouden dan juist Duitsland. Duizenden studies, heftige debatten, ongelofelijk veel onderwijsmateriaal, bijna elke dag documentaires op de televisie. De dagelijkse confrontatie met de misdaden die in Duitse naam zijn gepleegd, was zo intensief dat soms de vrees werd uitgesproken dat een volk hiermee eigenlijk niet meer een stabiele identiteit kan opbouwen.

Holocaust-identiteit

Schuld en schaamte hebben altijd centraal gestaan. Er werd wel eens gekscherend van een Holocaust-identiteit gesproken die er kort gezegd op neerkwam dat je trots was je ervoor te schamen Duitser te zijn. Soms lijkt het erop dat de hele politieke cultuur in Duitsland tot op de dag van vandaag nog door het nationaalsocialistische verleden gegijzeld wordt. Bijna in elke belangrijke politieke discussie in Duitsland wordt op de een of andere manier naar Hitler verwezen. Is dat een volk dat niet aan zelfonderzoek doet?

Beevor stelt: “nog altijd worstelen veel Duitsers met oorzaak en gevolg. Toen de bevolking destijds door de geallieerden werd gedwongen de gruwelen van de concentratiekampen letterlijk onder ogen te zien, repten velen van ‘vijandelijke propaganda’.” Ja, natuurlijk in 1945 wel, maar nu toch al lang niet meer? Waarom dan spreken over “nog altijd”? 

Misschien omdat Beevor in Berlijn een onbeleerbare Waffen SS’er is tegengekomen, zoals hij zegt? Gekken zijn er overal, maar om Duitsers te vinden die Hitler of de oorlog goedpraten heb je toch echt een vergrootglas nodig. Of misschien omdat er sinds een jaar of tien meer over Duits slachtofferschap gesproken wordt, over de bommen, de verdrijving en verkrachtingen? Inderdaad wordt hier nu openlijker over gesproken, maar dat kan juist omdat het verleden zo intensief is verwerkt.

Doordat Beevors vraag naar oorzaak en gevolg niet meer gesteld hoeft te worden, kun je over Duitse slachtoffers spreken zonder daarmee het Duitse daderschap ook maar voor een millimeter in twijfel te trekken. Het is juist het volle besef van de eigen verantwoordelijkheid dat het spreken over Duitse slachtoffers mogelijk maakt zonder dat deze in concurrentie treden met andere slachtoffers.

Andere wereld

Wanneer we de verwerking van het verleden vergelijken met bijvoorbeeld Japan of Italië dan kan het verschil toch niet groter zijn? In deze landen heeft men nog steeds de grootste moeite verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen rol in de Tweede Wereldoorlog en voor de begane misdaden. Wanneer alle landen hun eigen verleden zo verwerkt zouden hebben als de Duitsers, zouden we in een heel andere wereld leven.

Nu klaagt Beevor ook wel over het historisch besef in andere landen. In Rusland mag je de grote patriottische oorlog niet bekritiseren, en ook in Frankrijk en Engeland laat het kritisch historisch besef volgens hem te wensen over. We zouden hier natuurlijk ook Nederland aan kunnen toevoegen. Wij zijn immers ook begiftigd met een uitzonderlijk historisch besef, dat is bekleed met een teflonlaag waarlangs alle onwelgevallige zaken uit de geschiedenis eenvoudigweg wegglijden.

Welke criteria heeft Beevor dan voor een goede omgang met de geschiedenis? Welbeschouwd is er geen land in de wereld dat helemaal aan zijn standaarden voldoet. In vergelijkend perspectief steekt de Bondsrepubliek echter met kop en schouders boven de andere landen uit als het gaat om de verwerking van het eigen verleden. Dat verdient een compliment en geen sneer.

Prof.dr. Ton Nijhuis is wetenschappelijk directeur van het Duitsland Instituut Amsterdam.

Het interview met Anthony Beevor in het Algemeen Dagblad is niet online beschikbaar. Afbeelding: Uitsnede interview