Oorlog geeft debat over inzet Duitse troepen impuls

De Duitse regering kon afgelopen dinsdag opgelucht ademhalen: het federaal gerechtshof, het Bundesverfassungsgericht, bepaalde toen dat er geen stemming in de Bondsdag hoeft plaats te vinden over de inzet van Duitse bemanningsleden in AWACS-radarvliegtuigen die patrouilleren in het luchtruim van NAVO-bondgenoot Turkije. De militairen kunnen hun taak hoog boven het Turkse grondgebied voorlopig voortzetten. Het besluit werd door de regering verwelkomd als een juridische legitimering van haar precaire beleid inzake de kwestie-Irak, dat balanceert tussen het strikte vermijden van deelname aan de oorlog enerzijds, en het nakomen van verplichtingen die het NAVO-lidmaatschap met zich meebrengt anderzijds.

De kwestie was op 22 maart door de FDP aanhangig gemaakt bij het gerechtshof, nadat een voorstel van de Bondsdag-fractie van de liberalen, om te stemmen over de inzet van de Duitse militairen, op 20 maart door het parlement was afgewezen. De FDP had de aanklacht tegen de regering naar eigen zeggen ingediend om "rechtszekerheid" te verkrijgen omtrent de stationering van de Duitse AWACS-bemanningsleden, die in een juridische "Grauzone" zouden opereren. De partij doelde daarmee op het besluit van hetzelfde Verfassungsgericht uit 1994, dat de Bondsrepubliek voortaan weliswaar troepen buiten NAVO-grondgebied mocht stationeren in het kader van zogeheten peace-enforcing missies, maar alleen na goedkeuring door de Bondsdag.

Tot 1994 stond de Duitse grondwet enkel de inzet van Duitse militairen ter verdediging van het NAVO-grondgebied toe. De ervaring van twee door Duitsland gestarte wereldoorlogen was voor de Bondsrepubliek bij haar oprichting in 1949 reden om in haar Grondwet de bepaling op te nemen dat er "nooit meer oorlog mag uitgaan van het Duitse grondgebied". Mede onder invloed van de eerste Golfoorlog gingen er in Duitsland echter steeds meer stemmen op om het herenigde, grote Duitsland in staat te stellen de militaire rol te laten spelen die van het land verwacht mocht worden. In 1994 bepaalde het federale hof dat Duitsland inderdaad buiten NAVO-grondgebied mocht opereren in het kader van vredesstichtende operaties, mits de Bondsdag daar goedkeuring aan verleent. In de praktijk stelde dat Duitsland in staat mee te helpen in onder andere Kosovo en Afghanistan. De tweede Golfoorlog toont nu echter aan dat de voorwaarden die de Grondwet stelt aan Duitse deelname aan een gewapend conflict, niet geheel helder zijn. De regering beschikt over betrekkelijk weinig handelingsvrijheid inzake de inzet van troepen, een weinig aantrekkelijk perspectief in een tijd waarin internationaal steeds flexibeler geopereerd moet kunnen worden in het kader van vredesmissies en regionale conflicten.

Mandaat
Na het uitbreken van de oorlog in Irak onderbouwde de FDP haar eis door te benadrukken dat de AWACS boven Turkije betrokken zouden kunnen raken bij de gevechtshandelingen buiten het grondgebied van de NAVO, bijvoorbeeld wanneer Turkse troepen de grens met Irak zouden oversteken. Dat zou namelijk betekenen dat Duitse troepen steun zouden verlenen aan een staat die buiten NAVO-grondgebied deelneemt aan een oorlog, hetgeen weer uitgelegd zou kunnen worden als Duitse deelname aan een oorlog buiten het territorium van de NAVO. En daarvoor is sinds 1994 een mandaat van de Bondsdag vereist. Aldus luidde de redenering van de liberalen.

De regering stelde zich teweer tegen de eis van de FDP door te wijzen op de louter defensieve taak van de AWACS boven Turkije. Van deelname aan een oorlog buiten NAVO-grondgebied was geen sprake; een stemming was dus niet vereist. Een voorname reden van de afkerigheid van de regering jegens een stemming in de Bondsdag, was dat een eventuele goedkeuring door het parlement zou kunnen worden geïnterpreteerd als goedkeuring van deelname aan de oorlog een situatie die Schröder en de zijnen tegen elke prijs willen vermijden. De rood-groene coalitie keurt de oorlog in Irak immers resoluut af.

Haar afwijzende houding tegenover het voorstel van de FDP kon echter niet verhullen dat de regering zich wel degelijk gevoelig toonde voor het scenario dat de liberalen schetsten, namelijk dat deelname van Turkse troepen aan de oorlog Duitsland ongewild tot deelgenoot van het conflict zou maken. Toen ruim een week geleden berichten werden doorgegeven over Turkse soldaten die Irak zouden zijn binnengetrokken, reageerde de bondsregering door te verklaren dat zij de Duitse soldaten zou terugtrekken wanneer Turkije het slagveld zou betreden. Zolang dat echter niet het geval is, kunnen de bemanningsleden van de AWACS hun werk blijven doen, op basis van de juridische back-up door het federale hof.

De overwinning van de regering in de rechtszaal is echter niet meer dan een Pyrrusoverwinning. Als de AWACS de komende tijd daadwerkelijk betrokken raken bij de oorlog en de regering vervolgens ook daadwerkelijk de Duitse troepen terug haalt, lijdt de Bondsrepubliek onherroepelijk gezichtsverlies binnen de NAVO - alle juridische haken en ogen ten spijt. Dat zou bovendien gebeuren in een tijd waarin de Bondsrepubliek al niet erg gelukkig is in haar optreden binnen het transatlantisch bondgenootschap. In februari haalde Duitsland zich de woede van veel NAVO-landen op de hals door een veto uit te spreken tegen de levering van Patriot-raketten aan Turkije.

Koude Oorlog
Als de ontwikkelingen van de afgelopen week iets aan het licht hebben gebracht, dan is het wel dat de Bondsrepubliek, ruim dertien jaar na het einde van de Koude Oorlog, op politiek-juridisch terrein nog altijd niet volledig is opgewassen tegen de eisen van het hedendaagse, internationale veiligheidsbeleid. Wanneer de politiek niet bij machte is een eensluidend oordeel te bereiken over een gewichtige zaak als de uitzending van militairen buiten NAVO-grondgebied, moet de rechter beslissen over de rechtmatigheid van de inzet van het leger, waar het parlement uiteindelijk de politieke verantwoordelijkheid voor draagt een gecompliceerde en onwenselijke situatie.

Daar lijkt men het ook in Duitsland in toenemende mate over eens te worden: de oppositionele CDU/CSU is inmiddels op de proppen gekomen met voorstellen voor een wet die duidelijkheid moet verschaffen omtrent de inzet van Duitse soldaten in het buitenland. De FDP steunt dit initiatief. Bondskanselier Schröder heeft toegezegd het debat te willen voeren, na de oorlog welteverstaan. Het valt voor hem te hopen dat de AWACS boven Turkije het voorlopig niet te druk krijgen.

Bundesverfassungsgericht

Tagesschau
AWACS bringen Waffensysteme erst zum Einsatz

Mark Schenkel is student Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft regelmatig artikelen voor het Duitslandweb.